Þegar allt sauð upp úr

Ólgan í íslensku samfélagi hafði farið vaxandi eftir hrunið. Fljótlega fóru að myndast vikulegir mótmælafundir á Austurvelli, sem urðu sífellt fjölmennari þegar leið á árið, auk þess sem fólk stóð fyrir fjölbreyttum aðgerðum víða um borgina.

Vilhelm Gunnarsson, ljósmyndari Vísis, stóð vaktina með myndavélina í miðbæ Reykjavíkur og festi á filmu ótal augnblik sem fanga stemninguna, örvinglanina og ringulreiðina sem ríkti í samfélaginu á þessum tíma.

„Eldar loguðu, táragas, það var sprautað á fólk. Allskonar pústrar, fólk henti rusli. Það var svo mikil reiði,“ rifjar Vilhelm upp.

Nafn byltingarinnar vísar til þess hvernig mótmælendur slógu takt með pottum, pönnum, pottlokum og dósum, á meðan hrópuð voru slagorð eins og „Vanhæf ríkisstjórn!“ og borin skilti með áletrunum á borð við „Nýtt lýðveldi“ og „Vér mótmælum öll!“

Dagurinn þegar allt sauð upp úr

Yfir jólahátíðina varð rólegra yfir samfélaginu. En undir kraumaði spenna og hún náði hámarki í byrjun árs 2009, nánar tiltekið þann 20. janúar; daginn sem Alþingi kom aftur saman eftir jólaleyfi og hugðist hefja nýtt ár með því að ræða áfengi í matvöruverslunum. 

Mótmælin við Alþingishúsið þennan dag byrjuðu rólega en fljótlega kom í ljós að þolinmæði margra var nú á þrotum. Alþingisgarðurinn fylltist af fólki, skyri var slett á fjölmennt lögreglulið og um kvöldmatarleytið var búið að kveikja varðelda fyrir framan Alþingi.

„Mestu mótmæli frá 1949,“ sagði á forsíðu Morgunblaðsins þann 21. janúar og var þar vísað í mótmælin á Austurvelli þann 30. mars það ár vegna aðildar Íslands að NATO.

Í upprifjun Vísis árið 2018 rifjaði Arnar Rúnar Marteinsson, aðalvarðstjóri lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu og sá sem stýrði aðgerðum lögreglunnar í Búsáhaldabyltingunni, að 21. janúar hefði án efa eftirminnilegasti dagurinn í byltingunni. 

Þingfundur hófst klukkan 13:30 og voru mótmælendur mættir á Austurvöll upp úr klukkan eitt. Klukkan þrjú var síðan jarðarför í Dómkirkjunni. Bað lögreglan mótmælendur um að taka tillit til þess. Þeir tóku vel í það, fóru af Austurvelli og að Stjórnarráðinu.

„Þá hittist þannig á að forsætisráðherra var að fara út úr Stjórnarráðinu bakdyra megin í bíl. Fólk sá það og fór og umkringdi bílinn og réðst í rauninni á bílinn. Við sáum það, við vorum komnir þarna upp við Stjórnarráð líka þannig að við þurftum að taka þarna upp kylfur og taka á fólki til þess að það kæmist í burtu, það mátti litlu muna því það var svo mikill hiti í fólki. En síðan kom fólkið þarna niður eftir aftur eftir að jarðarförin var búin og það var farið að grýta Alþingishúsið,“ rifjar Vilhelm upp.

Um kvöldið færðist mótmælin upp að Þjóðleikhúskjallaranum við Hverfisgötu þar sem Samfylkingarfélagið í Reykjavík kom saman til fundar til að ræða ríkisstjórnarsamstarfið við Sjálfstæðisflokkinn. Á fundinum var samþykkt ályktun um að slíta samstarfinu. 

Þegar mótmælendur héldu síðan aftur niður á Austurvöll færðust óeirðirnar í aukana, harkan jókst, grjóti var kastað og eldar voru kveiktir. 

Það sem eftir var af hópnum fór upp að stjórnarráðsbyggingunni, þar sem skemmdir voru unnar á húsinu. Lögreglumenn stilltu sér þar upp og máttu þola grjótkast frá hópi mótmælenda á meðan hluti mótmælenda ákvað hins vegar að verja lögregluna.

Óeirðunum lauk um þrjúleytið aðfaranótt 22. janúar 2009. Mótmælin daginn eftir voru síðan mun friðsamari. 

„Þetta voru  svona hörðustu dagarnir þá. Svo var boðið til kosninga og þá fór þetta að róast,“ rifjar Vilhelm upp.

Ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Samfylkingar hrökklaðist frá völdum nokkrum dögum eftir mikinn þrýsting frá almenningi. Við tók ríkisstjórn undir forystu Jóhönnu Sigurðardóttur þingkonu Samfylkingarinnar.