Ríki án þjóða Jón Ormur Halldórsson skrifar 5. apríl 2012 06:00 Sagt er að flest stríð í samtímanum séu borgarastríð. Það er rétt en þetta eru þó ekki einföld sannindi því oftar en ekki eru átök innan samfélaga knúin af hagsmunum utan þeirra. Það hefði til dæmis ekki orðið borgarastríð í Írak án innrásar Bandaríkjanna. Milljónir mannslífa hefðu líka sparast í Kongó ef enginn utan þess volaða lands hefði haft hag af ófriði þar. Áratugastríð í Afganistan hefur líka snúist að miklu leyti um innrás Sovétríkjanna og hernað Vesturlanda. En flest stríð nú á dögum, þó ekki öll, eru að minnsta kosti öðrum þræði stríð á milli hópa sem opinberlega tilheyra sömu þjóðinni.Þúsundir þjóða? En hvað er þjóð? Tilraunir til skilgreiningar á þessu fyrirbæri hafa skilað hugmyndum um að þjóðir jarðar séu þrjú þúsund eða jafnvel fimm þúsund talsins en ríki heims eru tæplega tvö hundruð. Þá gera menn ráð fyrir því að tungumál, menning, trú og saga sameini hópa og greini þá um leið svo skýrt frá öðrum að hópurinn myndi sérstaka einingu. En þá eru líka mörg hundruð þjóðir á Indlandi og sumar þeirra bæði stórar og býsna fjölbreytilegar innbyrðis. Og ekki ófáar í Indónesíu, Kína, Brazilíu eða Rússlandi svo dæmi séu tekin. Afríka væri sjálfsagt heimsálfa þúsund þjóða ef þetta snerist um menningu, uppruna og tungu.Ímyndaðar þjóðir Önnur vel þekkt nálgun er að líta á þjóðir sem ímynduð samfélög með pólitískar kröfur um fullveldi í eigin málum. Þjóð sé þannig hópur sem af einhverjum ástæðum hefur pólitískan skilning á sjálfum sér. Þjóðir eru þá jafn nýtt fyrirbæri og hugtakið þjóð sem er yngra í nútímamerkingu en mönnum er tamt að álíta. Þjóðir eru að þessari hugsun félagslegur tilbúningur sem þjónar pólitískum og efnahagslegum markmiðum. Þær eru því ekki náttúrulegar eða endilega gamlar þótt tilvísanir í þá átt séu oftast nær helsti efniviður réttlætingar á þessum tilbúningi. Dýrustu sameignir þjóðar eru þá væntanlega einhvers konar sameiginlegar ímyndanir um uppruna, samstöðu, skyldleika og sögu viðkomandi hóps.Sjálfsögð ríki? Þótt sumar þjóðir hafi mátt berjast lengi fyrir sínu eigin ríki eru sennilega enn fleiri dæmi um ríki sem hafa þurft að heyja tvísýna baráttu fyrir því að búa til þjóðir í kringum sig. Hundrað og fimmtíu árum eftir stofnun Ítalíu eru til dæmis margir þeirrar skoðunar að Ítalía hafi orðið til fyrir slysni og óheppilegan misskilning og að því verði seint til farsællar tengingar á milli ríkis og almennings í því landi. Frakkland, Bretland og Spánn voru heldur ekki sjálfsögð fyrirbæri, hvað þá Þýskaland. Það er rétt að hafa þetta í huga þegar horft er lengra út í heim.Þjóð í boði NATO Það er ekki ólíklegt að þeir sem ákváðu hvernig haga skyldi hernaði Vesturlanda í Afganistan hafi verið nærri því jafn fákunnandi um sögu Evrópu og þeir voru ljóslega um aðstæður í Afganistan. Þjóðríki Evrópu voru ekki búin til með hervaldi einu saman. Þetta var öllu flóknara. Og tók langan tíma. Hvatar til miðstýringar urðu á endanum sterkari en hvatar til sundrungar. Það sem skipti sköpum var að þróun í bæði efnahagslífi og í hugmyndaheimi Evrópu sneri þyngdarkraftinum miðstýringunni í vil. Hundrað þúsund útlendir hermenn og flóðalda peninga hafa engu slíku áorkað í Afganistan. Kannski þvert á móti hvað hugmyndaheiminn varðar. Fyrir meirihluta Afgana er ríkið í Kabúl ýmist óeiginlegt eða uppspretta vandræða. Veruleikinn er nándarsamfélag þar sem efnahagsleg, pólitísk og hugmyndaleg völd skipast án áhrifa frá fjarlægri höfuðborg. Ríki er tæpast til í Afganistan, hvað þá þjóð. Hvorugt verður til í boði NATO.Útlendar skotgrafir Mörg ríki glíma við sama vanda og stjórnin í Kabúl, flókið púsluspil af þjóðum, tungumálum, menningu, trúarbrögðum og sögu. Þau gera það hins vegar flest án þess að úr verði linnulaus stríð. Munurinn er sá að átakalínur í Afganistan eru að verulegu leyti dregnar utan landsins en ekki innan þess. Víglínur Bandaríkjanna liggja um Afganistan og eru sumpart aðrar en þær sem skapast af aðstæðum í landinu sjálfu. Afganistan þarf ekki á slíkum flækjum að halda á sínu erfiða stefnumóti við nútímann. Frekar en Írak. Eða Pakistan sem verður sífellt óstöðugra og hættulegra ríki vegna stríðsins í Afganistan.Skrítið hlutverk Eftir tíu ára stríð, miklar mannfórnir og tug þúsunda milljarða kostnað er niðurstaðan sú að hlutverk Vesturlanda sé að þjálfa upp afganskan her sem geti barist áfram. Afganistan er raunar eina landið sem sigraði breska heimsveldið, það eina sem sigraði sovéska heimsveldið og eitt fárra sem nær að hrekja það ameríska í burt. Sú niðurstaða að Vesturlönd eigi að kenna Afgönum að berjast bendir til þess að menn hafi alltaf haft heldur þokukenndar hugmyndir um hlutverk NATO í landinu. Sem er raunar augljóst af sögu síðustu ára. Ríkjum gengur ærið misvel að semja saman ólíka hagsmuni og hugmyndaheima í sínum löndum svo úr verði bæði raunverulegt ríki og sæmilega sterklega ímynduð þjóð. Vanþekking og sérhagsmunir útlendinga hjálpa sjaldnast til. Og oft ekki góður vilji heldur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jón Ormur Halldórsson Mest lesið Halldór 05.07.2025 Halldór Baldursson Halldór Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja Sigurjón Þórðarson Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Málþófið um veiðigjöldin vekur miskunnsama Samverja Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Menntastefna 2030 Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ágætu fyrrum samstarfsaðilar á Þjóðminjasafni Íslands Uggi Jónsson skrifar Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson skrifar Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir skrifar Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson skrifar Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan er vannýtt auðlind Jón Daníelsson skrifar Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson skrifar Skoðun Hægri sósíalismi Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun 5 ára vegferð að skóla framtíðarinnar – eða ekki! Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Listin að verða fullkomlega ósammála sjálfri sér á mettíma Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þingmenn auðvaldsins Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Arðgreiðslur í sjávarútvegi: Staðreyndir gegn fullyrðingum Elliði Vignisson skrifar Skoðun Verðugur bandamaður? Steinar Harðarson skrifar Sjá meira
Sagt er að flest stríð í samtímanum séu borgarastríð. Það er rétt en þetta eru þó ekki einföld sannindi því oftar en ekki eru átök innan samfélaga knúin af hagsmunum utan þeirra. Það hefði til dæmis ekki orðið borgarastríð í Írak án innrásar Bandaríkjanna. Milljónir mannslífa hefðu líka sparast í Kongó ef enginn utan þess volaða lands hefði haft hag af ófriði þar. Áratugastríð í Afganistan hefur líka snúist að miklu leyti um innrás Sovétríkjanna og hernað Vesturlanda. En flest stríð nú á dögum, þó ekki öll, eru að minnsta kosti öðrum þræði stríð á milli hópa sem opinberlega tilheyra sömu þjóðinni.Þúsundir þjóða? En hvað er þjóð? Tilraunir til skilgreiningar á þessu fyrirbæri hafa skilað hugmyndum um að þjóðir jarðar séu þrjú þúsund eða jafnvel fimm þúsund talsins en ríki heims eru tæplega tvö hundruð. Þá gera menn ráð fyrir því að tungumál, menning, trú og saga sameini hópa og greini þá um leið svo skýrt frá öðrum að hópurinn myndi sérstaka einingu. En þá eru líka mörg hundruð þjóðir á Indlandi og sumar þeirra bæði stórar og býsna fjölbreytilegar innbyrðis. Og ekki ófáar í Indónesíu, Kína, Brazilíu eða Rússlandi svo dæmi séu tekin. Afríka væri sjálfsagt heimsálfa þúsund þjóða ef þetta snerist um menningu, uppruna og tungu.Ímyndaðar þjóðir Önnur vel þekkt nálgun er að líta á þjóðir sem ímynduð samfélög með pólitískar kröfur um fullveldi í eigin málum. Þjóð sé þannig hópur sem af einhverjum ástæðum hefur pólitískan skilning á sjálfum sér. Þjóðir eru þá jafn nýtt fyrirbæri og hugtakið þjóð sem er yngra í nútímamerkingu en mönnum er tamt að álíta. Þjóðir eru að þessari hugsun félagslegur tilbúningur sem þjónar pólitískum og efnahagslegum markmiðum. Þær eru því ekki náttúrulegar eða endilega gamlar þótt tilvísanir í þá átt séu oftast nær helsti efniviður réttlætingar á þessum tilbúningi. Dýrustu sameignir þjóðar eru þá væntanlega einhvers konar sameiginlegar ímyndanir um uppruna, samstöðu, skyldleika og sögu viðkomandi hóps.Sjálfsögð ríki? Þótt sumar þjóðir hafi mátt berjast lengi fyrir sínu eigin ríki eru sennilega enn fleiri dæmi um ríki sem hafa þurft að heyja tvísýna baráttu fyrir því að búa til þjóðir í kringum sig. Hundrað og fimmtíu árum eftir stofnun Ítalíu eru til dæmis margir þeirrar skoðunar að Ítalía hafi orðið til fyrir slysni og óheppilegan misskilning og að því verði seint til farsællar tengingar á milli ríkis og almennings í því landi. Frakkland, Bretland og Spánn voru heldur ekki sjálfsögð fyrirbæri, hvað þá Þýskaland. Það er rétt að hafa þetta í huga þegar horft er lengra út í heim.Þjóð í boði NATO Það er ekki ólíklegt að þeir sem ákváðu hvernig haga skyldi hernaði Vesturlanda í Afganistan hafi verið nærri því jafn fákunnandi um sögu Evrópu og þeir voru ljóslega um aðstæður í Afganistan. Þjóðríki Evrópu voru ekki búin til með hervaldi einu saman. Þetta var öllu flóknara. Og tók langan tíma. Hvatar til miðstýringar urðu á endanum sterkari en hvatar til sundrungar. Það sem skipti sköpum var að þróun í bæði efnahagslífi og í hugmyndaheimi Evrópu sneri þyngdarkraftinum miðstýringunni í vil. Hundrað þúsund útlendir hermenn og flóðalda peninga hafa engu slíku áorkað í Afganistan. Kannski þvert á móti hvað hugmyndaheiminn varðar. Fyrir meirihluta Afgana er ríkið í Kabúl ýmist óeiginlegt eða uppspretta vandræða. Veruleikinn er nándarsamfélag þar sem efnahagsleg, pólitísk og hugmyndaleg völd skipast án áhrifa frá fjarlægri höfuðborg. Ríki er tæpast til í Afganistan, hvað þá þjóð. Hvorugt verður til í boði NATO.Útlendar skotgrafir Mörg ríki glíma við sama vanda og stjórnin í Kabúl, flókið púsluspil af þjóðum, tungumálum, menningu, trúarbrögðum og sögu. Þau gera það hins vegar flest án þess að úr verði linnulaus stríð. Munurinn er sá að átakalínur í Afganistan eru að verulegu leyti dregnar utan landsins en ekki innan þess. Víglínur Bandaríkjanna liggja um Afganistan og eru sumpart aðrar en þær sem skapast af aðstæðum í landinu sjálfu. Afganistan þarf ekki á slíkum flækjum að halda á sínu erfiða stefnumóti við nútímann. Frekar en Írak. Eða Pakistan sem verður sífellt óstöðugra og hættulegra ríki vegna stríðsins í Afganistan.Skrítið hlutverk Eftir tíu ára stríð, miklar mannfórnir og tug þúsunda milljarða kostnað er niðurstaðan sú að hlutverk Vesturlanda sé að þjálfa upp afganskan her sem geti barist áfram. Afganistan er raunar eina landið sem sigraði breska heimsveldið, það eina sem sigraði sovéska heimsveldið og eitt fárra sem nær að hrekja það ameríska í burt. Sú niðurstaða að Vesturlönd eigi að kenna Afgönum að berjast bendir til þess að menn hafi alltaf haft heldur þokukenndar hugmyndir um hlutverk NATO í landinu. Sem er raunar augljóst af sögu síðustu ára. Ríkjum gengur ærið misvel að semja saman ólíka hagsmuni og hugmyndaheima í sínum löndum svo úr verði bæði raunverulegt ríki og sæmilega sterklega ímynduð þjóð. Vanþekking og sérhagsmunir útlendinga hjálpa sjaldnast til. Og oft ekki góður vilji heldur.
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar
Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun