Ómakleg neikvæðni gagnvart vestrænni menningu Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar 1. mars 2022 07:31 Íslendingar eru vestræn menningarþjóð. Þessi fullyrðing ætti að vera nokkuð óumdeild. Í stuttu máli mætti skilgreina vestræna menningu sem sameiginlega arfleifð íbúa Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku. Sú arfleifð felur í sér sameiginleg menningarverðmæti (ritverk, fornminjar og listmuni) og hugmyndafræðileg einkenni (siðferðisgildi og sögulegt sjónarhorn). Þegar ég hóf nám í háskólanum rann fljótt upp fyrir mér að vestræn menning var ekki hátt skrifuð meðal samnemenda minna og kennara. Sumir virtust jafnvel þeirrar skoðunar að Vesturlönd væru rót alls ills í heiminum. Satt að segja var mér nokkuð brugðið. Þessi orðræða var í engu samræmi við þann veruleika sem ég þekkti. Eftir nokkra upplýsingaöflun komst ég að því að þessi niðurstaða fæst eingöngu með því að horfa á vestræna menningu í smásjá á meðan horft er á aðra menningarheima úr fjarlægð með rósrauðum gleraugum. Öfgar geta af sér öfgar Í háskólanum varði ég tíma mínum aðallega á hugvísindasviðinu þar sem andúðin á vestrænni menningu virtist vera einna mest. Tilhneiging háskólasamfélagsins að níða niður vestræna menningu er raunar ekki að ástæðulausu. Flestir samnemenda og kennara minna voru á vinstri væng stjórnmálanna. Andúð vinstri-öfgasinna á vestrænni menningu er í senn tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar og nokkurs konar ósjálfrátt viðbragð við yfirburðahyggju hægri-öfgasinna. Þannig er reynt að sporna við öfgum í eina áttina með sambærilegum öfgum í hina áttina. Staðreyndin er hins vegar sú að það er margt jákvætt við vestræna menningu. Þar sem sviðsljósinu hefur undanfarið verið beint að annmörkum vestrænnar menningar langar mig aðallega að benda á helstu áfangasigra hennar í þessari grein. Baráttan gegn þrælahaldi Oft er látið í veðri vaka að þrælahald hafi verið sérstakt vestrænt fyrirbæri. Hið sanna er að þrælahald fyrirfinnst í öllum menningarheimum og viðgengst því miður enn um allan heim. Hins vegar hefur hvergi verið barist harðar gegn þrælahaldi en á Vesturlöndum. Hugmyndin um afnám þrælahalds á rætur sínar að rekja til Loðvíks 10. Frakklandskonungs árið 1315. Að vísu leið langur tími þar til raunverulegum árangri var náð í baráttunni gegn þrælahaldi. Frá lokum 18. aldar var þrælahald afnumið í skrefum víða um Vesturlönd – stundum friðsamlega og stundum með átökum. Þekktasta dæmið um hið síðarnefnda er án vafa bandaríska borgarastríðið sem var háð á árunum 1861 til 1865. Jöfn réttindi Hugmyndir um jafnan rétt þjóðfélagsþegna var fyrst tengd við borgríki á tímum Forngrikkja og Rómverja en náði þó aðeins til einstaklinga af efri stéttum. Frakkland varð fyrst ríkja til að samþykkja jöfn réttindi allra þegna í kjölfar frönsku byltingarinnar. Þeirra á meðal voru Gyðingar sem fengu ríkisborgararétt í Frakklandi árið 1791. Öldum saman höfðu þeir búið við takmörkuð réttindi víða um heim. Nýlendum gefið sjálfstæði Orðið „nýlenda“ hefur í seinni tíð nánast eingöngu verið notað um landsvæði sem Vesturlönd sölsuðu undir sig undanfarin árhundruð. En í stærra samhengi má sjá að það voru ekki einungis Vesturlönd sem áttu nýlendur. Arabar, Kínverjar, Mongólar, Rússar, Tyrkir og fjöldi annarra þjóða hafa í gegn um tíðina slegið eign sinni á fjarlæg svæði sem áður tilheyrðu öðrum þjóðum. Þvert á móti voru það Vesturlönd sem ákváðu að afsala sér nýlendum sínum á 20. öldinni. Þetta var í fyrsta sinn í mannkynssögunni sem ríki ákváðu af yfirlögðu ráði að afsala sér völdum yfir eigin yfirráðasvæði. Vestrænar hugmyndafræðilegar byltingar Endurreisnin, upplýsingaröldin og iðnbyltingin voru vestrænar byltingar sem síðar breiddust út til annarra heimshluta. Hin vísindalega aðferð, sem hefur í auknum mæli gert okkur kleift að komast úr viðjum hjátrúar og hindurvitna, var þróuð á Vesturlöndum á upplýsingaröldinni. Læknavísindin hafa gjörbreytt lífi okkar undanfarnar tvær aldir. Fyrsta bóluefnið var fundið upp í Bretlandi árið 1796. Þökk sé þeirri byltingu var bólusótt – sem herjaði reglulega á heimsbyggðina árþúsundum saman – algjörlega útrýmt fyrir árið 1980. Öðrum sjúkdómum, til dæmis stífkrampa, mænusótt og mislingum, hefur einnig svo gott sem verið útrýmt með bóluefnum. Fáir myndu vilja vera án þeirra læknavísinda eða tækniundra sem hafa auðveldað okkur lífið á svo margan hátt. Hver veit hversu langan tíma það hefði tekið að þróa þessar nýjungar án fyrrnefndra vestrænna byltinga? Myrkar hliðar Vissulega er hægt að finna vankanta á vestrænni menningu. Sumir verstu glæpa 19. og 20. aldar voru framdir af Vesturlandabúum, oft í nafni kynþáttahyggju. Það er alkunna að kynþáttahyggja hafi legið að baki þjóðernishreinsunum og öðrum ofbeldisverkum þýskra nasista. Á þeim tíma brugðust yfirvöld flestra vestrænna ríkja skyldu sinni. Þrátt fyrir að vera meðvituð um þessa glæpi, höfnuðu þau flestum umsóknum hælisleitenda frá Þriðja ríkinu á meðan helförin átti sér stað. Þótt rætur kynþáttahyggju liggi í sammannlegum kenndum er sú falsvísindalega kynþáttahyggja sem varð til á 19. og 20. öld óumdeilanlega vestræn hugmynd. Það verður seint nógu vel undirstrikað að kynþáttahyggja, þar með talin hvít yfirburðahyggja, eigi einungis heima á ruslahaugum sögunnar. En myrkar hliðar sögunnar ógilda ekki það jákvæða sem vestræn menning hefur haft fram að færa. Það er vel hægt að vera meðvitaður um glæpi fortíðarinnar og kunna samtímis að meta hið jákvæða. Lokaorð Það er miður að vestræn menning hafi verið gengisfelld af hluta samfélagsins, meðal annars í tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar. Neikvæðni gagnvart vestrænni menningu er ekki aðeins ómakleg heldur hefur hún einnig verið vatn á myllu öfgaafla. Hægri-öfgasinnar á Vesturlöndum hafa notfært sér þessa orðræðu til að afla aukins fylgis og réttlæta eigin öfgar. Það eina sem getur dregið kraftinn úr öfgahyggju er jarðbundin skynsemishyggja. Umhverfi sem einkennist af skynsemishyggju getur dregið fram hið jákvæða án þess þó að breiða yfir hið neikvæða. Í slíku umhverfi á öll öfgahyggja erfitt með að þrífast. Höfundur er meðlimur starfsstjórnar MIFF (Með Ísrael fyrir friði) á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Mest lesið Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson Skoðun Skoðun Skoðun Von í Vonarskarði Þuríður Helga Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvað er eiginlega málið með þessa þéttingu?? Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Eitt próf á ári – er það snemmtæk íhlutun? Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Þegar öllu er á botninn hvolft Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Viltu finna milljarð? - Frá gráu svæði í gagnsæi Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum – tækifæri eða hliðarskref? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson skrifar Skoðun Eru börn innviðir? Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík skrifar Skoðun Körfubolti á tímum þjóðarmorðs Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson skrifar Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Í minningu körfuboltahetja Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Sjá meira
Íslendingar eru vestræn menningarþjóð. Þessi fullyrðing ætti að vera nokkuð óumdeild. Í stuttu máli mætti skilgreina vestræna menningu sem sameiginlega arfleifð íbúa Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku. Sú arfleifð felur í sér sameiginleg menningarverðmæti (ritverk, fornminjar og listmuni) og hugmyndafræðileg einkenni (siðferðisgildi og sögulegt sjónarhorn). Þegar ég hóf nám í háskólanum rann fljótt upp fyrir mér að vestræn menning var ekki hátt skrifuð meðal samnemenda minna og kennara. Sumir virtust jafnvel þeirrar skoðunar að Vesturlönd væru rót alls ills í heiminum. Satt að segja var mér nokkuð brugðið. Þessi orðræða var í engu samræmi við þann veruleika sem ég þekkti. Eftir nokkra upplýsingaöflun komst ég að því að þessi niðurstaða fæst eingöngu með því að horfa á vestræna menningu í smásjá á meðan horft er á aðra menningarheima úr fjarlægð með rósrauðum gleraugum. Öfgar geta af sér öfgar Í háskólanum varði ég tíma mínum aðallega á hugvísindasviðinu þar sem andúðin á vestrænni menningu virtist vera einna mest. Tilhneiging háskólasamfélagsins að níða niður vestræna menningu er raunar ekki að ástæðulausu. Flestir samnemenda og kennara minna voru á vinstri væng stjórnmálanna. Andúð vinstri-öfgasinna á vestrænni menningu er í senn tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar og nokkurs konar ósjálfrátt viðbragð við yfirburðahyggju hægri-öfgasinna. Þannig er reynt að sporna við öfgum í eina áttina með sambærilegum öfgum í hina áttina. Staðreyndin er hins vegar sú að það er margt jákvætt við vestræna menningu. Þar sem sviðsljósinu hefur undanfarið verið beint að annmörkum vestrænnar menningar langar mig aðallega að benda á helstu áfangasigra hennar í þessari grein. Baráttan gegn þrælahaldi Oft er látið í veðri vaka að þrælahald hafi verið sérstakt vestrænt fyrirbæri. Hið sanna er að þrælahald fyrirfinnst í öllum menningarheimum og viðgengst því miður enn um allan heim. Hins vegar hefur hvergi verið barist harðar gegn þrælahaldi en á Vesturlöndum. Hugmyndin um afnám þrælahalds á rætur sínar að rekja til Loðvíks 10. Frakklandskonungs árið 1315. Að vísu leið langur tími þar til raunverulegum árangri var náð í baráttunni gegn þrælahaldi. Frá lokum 18. aldar var þrælahald afnumið í skrefum víða um Vesturlönd – stundum friðsamlega og stundum með átökum. Þekktasta dæmið um hið síðarnefnda er án vafa bandaríska borgarastríðið sem var háð á árunum 1861 til 1865. Jöfn réttindi Hugmyndir um jafnan rétt þjóðfélagsþegna var fyrst tengd við borgríki á tímum Forngrikkja og Rómverja en náði þó aðeins til einstaklinga af efri stéttum. Frakkland varð fyrst ríkja til að samþykkja jöfn réttindi allra þegna í kjölfar frönsku byltingarinnar. Þeirra á meðal voru Gyðingar sem fengu ríkisborgararétt í Frakklandi árið 1791. Öldum saman höfðu þeir búið við takmörkuð réttindi víða um heim. Nýlendum gefið sjálfstæði Orðið „nýlenda“ hefur í seinni tíð nánast eingöngu verið notað um landsvæði sem Vesturlönd sölsuðu undir sig undanfarin árhundruð. En í stærra samhengi má sjá að það voru ekki einungis Vesturlönd sem áttu nýlendur. Arabar, Kínverjar, Mongólar, Rússar, Tyrkir og fjöldi annarra þjóða hafa í gegn um tíðina slegið eign sinni á fjarlæg svæði sem áður tilheyrðu öðrum þjóðum. Þvert á móti voru það Vesturlönd sem ákváðu að afsala sér nýlendum sínum á 20. öldinni. Þetta var í fyrsta sinn í mannkynssögunni sem ríki ákváðu af yfirlögðu ráði að afsala sér völdum yfir eigin yfirráðasvæði. Vestrænar hugmyndafræðilegar byltingar Endurreisnin, upplýsingaröldin og iðnbyltingin voru vestrænar byltingar sem síðar breiddust út til annarra heimshluta. Hin vísindalega aðferð, sem hefur í auknum mæli gert okkur kleift að komast úr viðjum hjátrúar og hindurvitna, var þróuð á Vesturlöndum á upplýsingaröldinni. Læknavísindin hafa gjörbreytt lífi okkar undanfarnar tvær aldir. Fyrsta bóluefnið var fundið upp í Bretlandi árið 1796. Þökk sé þeirri byltingu var bólusótt – sem herjaði reglulega á heimsbyggðina árþúsundum saman – algjörlega útrýmt fyrir árið 1980. Öðrum sjúkdómum, til dæmis stífkrampa, mænusótt og mislingum, hefur einnig svo gott sem verið útrýmt með bóluefnum. Fáir myndu vilja vera án þeirra læknavísinda eða tækniundra sem hafa auðveldað okkur lífið á svo margan hátt. Hver veit hversu langan tíma það hefði tekið að þróa þessar nýjungar án fyrrnefndra vestrænna byltinga? Myrkar hliðar Vissulega er hægt að finna vankanta á vestrænni menningu. Sumir verstu glæpa 19. og 20. aldar voru framdir af Vesturlandabúum, oft í nafni kynþáttahyggju. Það er alkunna að kynþáttahyggja hafi legið að baki þjóðernishreinsunum og öðrum ofbeldisverkum þýskra nasista. Á þeim tíma brugðust yfirvöld flestra vestrænna ríkja skyldu sinni. Þrátt fyrir að vera meðvituð um þessa glæpi, höfnuðu þau flestum umsóknum hælisleitenda frá Þriðja ríkinu á meðan helförin átti sér stað. Þótt rætur kynþáttahyggju liggi í sammannlegum kenndum er sú falsvísindalega kynþáttahyggja sem varð til á 19. og 20. öld óumdeilanlega vestræn hugmynd. Það verður seint nógu vel undirstrikað að kynþáttahyggja, þar með talin hvít yfirburðahyggja, eigi einungis heima á ruslahaugum sögunnar. En myrkar hliðar sögunnar ógilda ekki það jákvæða sem vestræn menning hefur haft fram að færa. Það er vel hægt að vera meðvitaður um glæpi fortíðarinnar og kunna samtímis að meta hið jákvæða. Lokaorð Það er miður að vestræn menning hafi verið gengisfelld af hluta samfélagsins, meðal annars í tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar. Neikvæðni gagnvart vestrænni menningu er ekki aðeins ómakleg heldur hefur hún einnig verið vatn á myllu öfgaafla. Hægri-öfgasinnar á Vesturlöndum hafa notfært sér þessa orðræðu til að afla aukins fylgis og réttlæta eigin öfgar. Það eina sem getur dregið kraftinn úr öfgahyggju er jarðbundin skynsemishyggja. Umhverfi sem einkennist af skynsemishyggju getur dregið fram hið jákvæða án þess þó að breiða yfir hið neikvæða. Í slíku umhverfi á öll öfgahyggja erfitt með að þrífast. Höfundur er meðlimur starfsstjórnar MIFF (Með Ísrael fyrir friði) á Íslandi.
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar
Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun