Ójöfnuður - andhverfa lýðræðis Jón Baldvin Hannibalsson skrifar 17. mars 2024 08:00 Thomas Piketty, franski hagfræðingurinn víðfrægi, hefur svarað spurningunni: Hvers vegna hefur hinn hnattvæddi kapitalismi valdið sívaxandi ójöfnuði innan hinna þróuðu samfélaga samtímans? Hann hefur birt niðurstöðurnar í tveimur öndvegisritum: Capital in the 21st Century ogCapital and ideology. Hann og samstarfsmenn hans hafa rannsakað fjallháa bunka af upplýsingum um efnið,sem leynast í hagtölum hinna þróuðu ríkja Evrópu og Ameríku seinustu tvær aldir. Svarið er að finna í eftirfarandi jöfnu: r > g Þetta þýðir í mæltu máli: Fjármagnstekjur – hagnaður, arður, vextir, leigutekjur o.s.frv. eru hærri en hagvöxtur til lengri tíma. Þetta þýðir, að kapitalisminn hefur innbyggða tilhneigingu til að safna auði á fáar hendur. Staðreyndir sýna, að samþjöppun auðs og fjármagnstekna í höndum fámennrar elítu fjármagnseigenda hefur aftur náð himinhæðum til jafns við það sem var upp úr fyrra stríði, í aðdraganda heimskreppunnar miklu milli 1930-40. Þetta hefur gerst í kjölfar valdatöku Reagans/Thatchers um 1980, á tímabili nýfrjálshyggjunnar, sem kennd er við Hayek/Friedman. Á þessu tímabili leysti nýfrjálshyggjan hið félagslega markaðskerfi af hólmi, en gullöld þess var upp úr seinna stríði fram undir 1980. Það var líka gullöld jafnaðarstefnunnar, því að lífskjör almennings fóru ört batnandi, hagvöxtur var ör, kreppur heyrðu til undantekninga og jöfnuður eigna- og tekjuskiptingar fór vaxandi. Vegvísar ójöfnuðar Hér verða nefndir til sögunnar fimm vegvísar, sem skýra hvers vegna ójöfnuður hefur farið hraðvaxandi á þessu tímabili: 1. Skammtímaarður. Árið 1996 fengu tveir bandarískir hagfræðingar Nóbelsverðlaunin fyrir nýstárlega hagfræðikenningu. Samkvæmt henni ætti eina markmið framkvæmdastjóra fyrirtækja vera að hámarka arð hluthafa. Það væri jafnframt eini réttmæti mælikvarðinn á starfsárangur þeirra. Hækkandi verðgildi (e. value) hlutabréfa og ársfjórðungslegur arður huthafa væri í senn markmið og mælikvarði á starfsárangur. Ekkert annað. Þar með var höfuðáhersla lögð á skammtímafrjárfestingar, sem skiluðu skjótum arði. Langtímafjárfestingar sátu á hakanum. Skammtímabrask með hlutabréf og veðtryggðar fasteignir varð meginviðfangsefni fjármálastofnana. Hllutabréfakaup í eigin fyrirtækjum, oft fyrir lánsfé (til að halda uppi verði hlutabréfa) og fjandsamleg yfirtaka keppinauta urðu ær og kýr forstjóranna í þeim tilgangi að öðlast ráðandi markaðsstöðu. Einokun og fákeppni urðu æ algengari. Laun forstjóra og fríðindi ruku upp úr öllu valdi og skapandi bókhald varð sérstök fræðigrein. Skv. OECD voru meðallaun forstjóra helstu auðhringa í Bandaríkjunum 42 sinnum meðallaun launþega árið 1980. Árið 2016 var bilið milli launamannsins og forstjórans orðið 1:347. Græðgin fór offari. Skv. sömu heimild átti 1% hinna ríkustu í Bandaríkjunum 40% af öllum fjárhagslegum eignum. Í Bandaríkjunum hafa framlög fyrirtækja til frambjóðenda og flokka fimmtugfaldast frá því að Hæstiréttur úrskurðaði að slík framlög heyrðu undir málfrelsisákvæði stjórnarskránnar. Lýðræðið er bæði falt og mýlt. 2. Forræði fjármálageirans. Fjármálageirinn óx raunhagkerfinu yfir höfuð. Í kreppunni miklu (1930-40) innleiddu ríkisstjórnir ríkisábyrgð á innistæðum sparifjáreigenda til að forða áhlaupi á banka. Það hélt áfram, þótt bankar yrðu í vaxandi mæli áhættusæknir og skuldsettir í leit sinni að skyndigróða. Meginhluti útlána banka var í verðbréfabraski og á fasteignamörkuðum til að hámarka skammtímagróða hlutabréfaeigenda. Langtímafjárfestingar sátu á hakanum. Innviðir voru vanræktir. Það dró úr hagvexti og framleiðni. Kaupmáttur launa staðnaði eða minnkaði. Fasteignabraskið leiddi til bóluhagkerfis á húsnæðismörkuðum helstu borga. Allt leiddi þetta til bankahrunsins 2008-2009, og hins „glataða áratugar“ á evrusvæðinu. 3. Arðránskapitalismi. Gott dæmi um það fyrirbæri er, þegar aðgangur að auðlindum í þjóðareign er veittur án þess að eigandinn fái leigu/arð af nýtingu eignarinnar. Núverandi fiskveiðistjórnarkerfi á Íslandi er gott dæmi um það. Svartar skýrslur um ógnvænlegt ástand fiskistofna vegna ofveiði leiddi til þess, að í stað frjálsrar sóknar tók ríkið að sér úthlutun veiðiheimilda. Veiðiheimildirnar voru upphaflega veittar tímabundið þáverandi úgerðarmönnum. Þótt lög kveði á um þjóðareign auðlindarinnar, fékk eigandinn enga leigu/arð af eign sinni umfram kostnað af þjónustu við sjávarútveginn. Veiðiheimildirnar, sem eru mjög fémætar, eru meðhöndlaðar sem einkaeign útgerðaraðila: Þær ganga kaupum og sölum, eru veðsettar, arfleiddar o.s. frv.Kerfið hefur áratugum saman malað einkaleyfishöfum veiðiheimildanna gull í skjóli pólitísks valds.Fjárhagsvald einkaleyfishafanna er úr öllu hófi, miðað við stærð hagkerfisins, til kaupa á fyrirtækjum í óskyldum greinum, til kaupa á pólitískum áhrifum, fjölmiðlum, kjördæmum og stjórnmálaflokkum. Þetta er bein ógn við lýðræðið í landinu. Samanburðurinn við Noreg segir allt sem segja þarf. Frá því að olía og gas fannst í norskri lögsögu upp úr 1970 hafa norsk stjórnvöld látið „auðlindarentuna“ ganga að mestu í sérstakan þjóðarsjóð, sem nú er einhver öflugasti fjárfestingasjóður í heimi - og Noregur skuldlaust land. Auðlindastefna Norðmanna er til fyrirmyndar öðrum þjóðum. 4. Skattsvik. Fjölþjóðlegir auðhringir ráða lögum og lofum í heimshagkerfinu. Margir þeirra ráða framboðskeðjunni (e. supply chain), allt frá auðlindanýtingu eða hráefnisöflun til smásöludreifingar. Í hnattvæddum heimi eru þessir auðhringar ekki lengur heitbundnir þjóðríkinu. Það er alsiða, að þeir skrá aðalstöðvar (og þar með skattskyldu) í skattaparadísum og efna þar með til samkeppni niður- á- við í sköttum þjóðríkja. Svo rammt kveður að þessu, að margir fjölþjóðlegir auðhringir greiða enga skatta í heimalöndum sínum. Þetta er aðför að velferðarríkjum samtímans. Sem og aðför að réttarríkinu, því að allir eiga að vera jafnir fyrir lögunum. Það er ekki svo í landi hans hátignar Karls Bretakóngs: Þriðjungur af erfðaauði bresku yfirstéttarinnar er skráður í skattaparadísum. Biden Bandaríkjaforseti sannfærði G-20- ríkjahópinn um að taka upp 15% lágmarksskatt til ríkja, þar sem starfsemin fer raunverulega fram. Um 130 ríki hafa samþykkt skattinn, þótt of snemmt sé að spá fyrir um árangurinn. Hefur Ísland innleitt skattinn? 5. Vinnumarkaðspólitík. Fjármagnið er alþjóðlegt, en vinnan er (að mestu) staðbundin (e. local). Eitt af einkennum hnattvæðingarinnar hefur verið af-iðnvæðing margra iðnvæddra ríkja, þ.m.t. Bandaríkjanna og Bretlands. Iðnaðarframleiðsla hefur flust úr landi til láglaunasvæða í þróunarríkjum, í fyrstu aðallega til Kína. Talið er, að Bandaríkin hafi af þessum sökum tapað um 2,5 milljónum starfa til Kína og 1.5 milljónir starfa til annarra landa – eða vegna tækniþróunar (e. automation). Heilu fylkin í Bandaríkjunum og námu- og iðnaðarhéruð Bretlands standa eftir með sviðna jörð. Ríkisstjórnir þessara landa hafa ekki brugðist við með sýnilegum árangri. Fólkinu sem orðið hefur fyrir barðinu á þessari þróun finnst það vera vanrækt og yfirgefið. Hefndin er Trump. Afleiðingarnar geta orðið háskalegar fyrir NATO og þar af leiðandi fyrir Evrópu og Úkraínu. Annað auðkenni þessarar þróunar lýsir sér í hnignun verkalýðshreyfingarinnar. Hlutfall launþega á vinnumarkaði, sem njóta verndar verkalýðsfélaga, hefur snarlækkað. Þetta hefur veikt samningsstöðu launþega. Launahækkanir eru ekki lengur í takt við framleiðniaukningu. Afleiðingin er stöðnun kaupmáttar. Ný undirstétt er í gerjun, sem nýtur hvorki lágmarksréttinda né starfsöryggis – ný öreigastétt mitt í allsnægtunum (e. precariat). Viðbrögð Dana við þessari þróun vöktu heimsathygli. Þeir sýndu, að unnt er að bregðast við breytingum af þessu tagi með virkri vinnumarkaðspólitík. Þeir kvöddu saman atvinnurekendur, verkalýðshreyfingu og akademíu og skipulögðu starfsþjálfun til undirbúnings nýjum störfum í tæknigreinum. Þeir kölluðu aðgerðaáætlun sína flexicure . Hún skilaði tilætluðum árangri. Óbeislað markaðskerfi - ógn við lýðræðið Það er kominn tími til að leiðrétta þann útbreidda misskilning, að markaðir og hið lýðræðislega ríkisvald séu andstæðir pólar. Markaðir eru gerðir af manna höndum. Staðreyndin er sú, að virkir samkeppnismarkaðir þrífast ekki nema í skjóli öflugs ríkisvalds. Þar sem ríkisvald er veikt, fara markaðir gjarnan úr skorðum. Ef markaðir eru látnir afskiptalausir, hafa þeir tilhneigingu til að fara sjálfum sér að voða: Fyrst með því að fjölþjóðlegir auðhringir reyna að ná ráðandi markaðsstöðu – einokun eða fákeppni. Í öðru lagi hafa markaðir innbyggða tilhneigingu til samþjöppunar auðs í hendur fámennrar elítu fjármagnseigenda. Þess vegna er öflug verkalýðshreyfing nauðsynlegt andófsafl (e.countervailing power). Í þriðja lagi er sagan ótvíræður vitnisburður um það, að án ríkisafskipta hafa markaðir innbyggða tilhneigingu til að brotlenda í fjármálakreppum. Markaðir eru ekki sjálf-leiðréttandi. Það er ástæðan fyrir því, að virkir samkeppnismarkaðir þurfa beinlínis á afskiptum hins lýðræðislega ríkisvalds og eftirliti að halda. Öfugmæli aldarinnar Ronald Reagan, Bandaríkjaforseti sagði eitt sinn í framboðsræðu, sem frægt er orðið: „Níu hættulegustu orð enskrar tungu eru þessi: „Ég er frá ríkisstjórninni og ég er hér til að hjálpa“. Hann renndi ekki í grun þá (1980), að nýfrjálshyggjutímabilið, sem hann innleiddi, myndi brotlenda í allsherjar hruni,sem framkallaði dýrasta björgunarleiðangur ríkisins (skattgreiðenda), sem sagan kann frá að greina. Reikningurinn hljóðaði upp á mörg hundruð milljarða dollara. Það varð markaðsbrestur. Markaðurinn leiðrétti sig ekki sjálfur. Ríkið varð að koma og hjálpa. Reynslan sýnir að markaðskerfi – án afskipta ríkisins – fullnægir ekki væntingum fólks um almenna velsæld öllum til handa, hvað þá heldur kröfum um félagslegt öryggi á miklum breytingartímum. Til þess þurfum við á að halda félagslegu markaðskerfi. Því er best lýst með orðum prófessors Acemoglu: „Félagslegt markaðskerfi hemur öfga markaðarins, dregur úr ójöfnuði og stendur vörð um afkomu þeirra sem minnst mega sín...í fáum orðum sagt:Hið evrópska „social-democracy“ er kerfi sem nýtir kosti markaðarins þar sem þeir njóta sín; útilokar ekki markaðskerfið en bægir burt öfgum þess.“ Hið lýðræðislega ríkisvald þarf að ná aftur völdum. Þetta er það sem við höfum lært af fjármálakreppunni 2007-08 og af heimsfaraldrinum (Covid-19). Við lifum á stormasömum tímum. Við erum stödd í miðri tæknibyltingu sem er að breyta lífsskilyrðum okkar í grundvallaratriðum. AI – gervigreindin – mun samkvæmt heimildum þeirra sem gerst þekkja til útrýma helmingi núverandi starfa í náinni framtíð. Við getum slegið því föstu að þeir sem eiga og ráða vélmennunum munu sanka að sér miklum auði á sama tíma og fjöldi vinnandi fólks mun missa störf sín. Þessu til viðbótar stöndum við frammi fyrir loftslagsvánni. Við vitum fyrir víst að umskiptin frá mengandi jarðefnaeldsneytis til grænnar orku mun ekki gerast án afskipta ríkisins. Einn hinna annáluðu hugsuða „New Deal“ Roosevelts Bandaríkjaforseta, sem bjargaði okkur frá heimskreppunni (1929-40), hæstaréttardómarinn Brandeis, komst eitt sinn svo að orði: „Við getum haft samþjöppun auðs í höndum hinna fáu eða við getum búið við lýðræði - en við getum ekki bæði sleppt og haldið og búið við hvort tveggja í senn.“ Þetta er hverju orði sannara enn í dag. (Höfundurvar fjármálaráðherra og ráðherra utanríkismála Íslands 1987-95). Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jón Baldvin Hannibalsson Bandaríkin Mest lesið Flokkar sem telja almenning of vitlausan til að vita hvað sé sér fyrir bestu Þórður Snær Júlíusson Skoðun Halldór 10.05.2025 Halldór Þétting í þágu hverra? Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason Skoðun Aldrei aftur Halla Hrund Logadóttir Skoðun Hver á auðlindir Íslands? – Kallar á nýja og skýra löggjöf Einar G. Harðarson Skoðun Úlfar sem forðast sól! Jóna Guðbjörg Árnadóttir Skoðun POTS er ekki tískubylgja Hanna Birna Valdimarsdóttir,Hugrún Vignisdóttir Skoðun Óvandaður og einhliða fréttaflutningur RÚV af stríðinu á Gaza Birgir Finnsson Skoðun Tala ekki um lokamarkmiðið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Misskilin sjálfsmynd Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar Skoðun Hvenær er nóg nóg? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Byggðalína eða Borgarlína Guðmundur Haukur Jakobsson skrifar Skoðun Úlfar sem forðast sól! Jóna Guðbjörg Árnadóttir skrifar Skoðun Aldrei aftur Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Tala ekki um lokamarkmiðið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hver á auðlindir Íslands? – Kallar á nýja og skýra löggjöf Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Þétting í þágu hverra? Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Flokkar sem telja almenning of vitlausan til að vita hvað sé sér fyrir bestu Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason skrifar Skoðun POTS er ekki tískubylgja Hanna Birna Valdimarsdóttir,Hugrún Vignisdóttir skrifar Skoðun Er niðurstaðan einstök? Ársreikningur Hveragerðisbæjar 2024 Friðrik Sigurbjörnsson,Eyþór H. Ólafsson skrifar Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Ægir Örn Arnarson skrifar Skoðun Loftslagsaðgerðir eru forsenda velsældar til framtíðar – ekki valkostur: Svargrein við niðurstöðum rannsóknar sem kynnt var á Velsældarþingi í gær Laura Sólveig Lefort Scheefer skrifar Skoðun Afsökunarbeiðni til fyrri kynslóða – og þeirra sem erfa munu landið Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun 75 ár af evrópskri samheldni og samvinnu Clara Ganslandt skrifar Skoðun Sigurður Ingi í mikilli mótsögn við sjálfan sig! Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Vetrarvirkjanir Sigurður Ingi Friðleifsson skrifar Skoðun Yfirgnæfandi meirihluti vill þjóðaratkvæði Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Smábátar eru framtíðin, segir David Attenborough Kjartan Sveinsson skrifar Skoðun Leiðrétting veiðigjalda mun skila sér í bættum innviðum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley skrifar Skoðun Börn innan seilingar Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Hvers konar Evrópuríki viljum við vera? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Orðskrípið sem bjarga á veiðigjaldinu Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli tvö: Eiskrandi kröfur Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Palestína er að verja sig, ekki öfugt Stefán Guðbrandsson skrifar Sjá meira
Thomas Piketty, franski hagfræðingurinn víðfrægi, hefur svarað spurningunni: Hvers vegna hefur hinn hnattvæddi kapitalismi valdið sívaxandi ójöfnuði innan hinna þróuðu samfélaga samtímans? Hann hefur birt niðurstöðurnar í tveimur öndvegisritum: Capital in the 21st Century ogCapital and ideology. Hann og samstarfsmenn hans hafa rannsakað fjallháa bunka af upplýsingum um efnið,sem leynast í hagtölum hinna þróuðu ríkja Evrópu og Ameríku seinustu tvær aldir. Svarið er að finna í eftirfarandi jöfnu: r > g Þetta þýðir í mæltu máli: Fjármagnstekjur – hagnaður, arður, vextir, leigutekjur o.s.frv. eru hærri en hagvöxtur til lengri tíma. Þetta þýðir, að kapitalisminn hefur innbyggða tilhneigingu til að safna auði á fáar hendur. Staðreyndir sýna, að samþjöppun auðs og fjármagnstekna í höndum fámennrar elítu fjármagnseigenda hefur aftur náð himinhæðum til jafns við það sem var upp úr fyrra stríði, í aðdraganda heimskreppunnar miklu milli 1930-40. Þetta hefur gerst í kjölfar valdatöku Reagans/Thatchers um 1980, á tímabili nýfrjálshyggjunnar, sem kennd er við Hayek/Friedman. Á þessu tímabili leysti nýfrjálshyggjan hið félagslega markaðskerfi af hólmi, en gullöld þess var upp úr seinna stríði fram undir 1980. Það var líka gullöld jafnaðarstefnunnar, því að lífskjör almennings fóru ört batnandi, hagvöxtur var ör, kreppur heyrðu til undantekninga og jöfnuður eigna- og tekjuskiptingar fór vaxandi. Vegvísar ójöfnuðar Hér verða nefndir til sögunnar fimm vegvísar, sem skýra hvers vegna ójöfnuður hefur farið hraðvaxandi á þessu tímabili: 1. Skammtímaarður. Árið 1996 fengu tveir bandarískir hagfræðingar Nóbelsverðlaunin fyrir nýstárlega hagfræðikenningu. Samkvæmt henni ætti eina markmið framkvæmdastjóra fyrirtækja vera að hámarka arð hluthafa. Það væri jafnframt eini réttmæti mælikvarðinn á starfsárangur þeirra. Hækkandi verðgildi (e. value) hlutabréfa og ársfjórðungslegur arður huthafa væri í senn markmið og mælikvarði á starfsárangur. Ekkert annað. Þar með var höfuðáhersla lögð á skammtímafrjárfestingar, sem skiluðu skjótum arði. Langtímafjárfestingar sátu á hakanum. Skammtímabrask með hlutabréf og veðtryggðar fasteignir varð meginviðfangsefni fjármálastofnana. Hllutabréfakaup í eigin fyrirtækjum, oft fyrir lánsfé (til að halda uppi verði hlutabréfa) og fjandsamleg yfirtaka keppinauta urðu ær og kýr forstjóranna í þeim tilgangi að öðlast ráðandi markaðsstöðu. Einokun og fákeppni urðu æ algengari. Laun forstjóra og fríðindi ruku upp úr öllu valdi og skapandi bókhald varð sérstök fræðigrein. Skv. OECD voru meðallaun forstjóra helstu auðhringa í Bandaríkjunum 42 sinnum meðallaun launþega árið 1980. Árið 2016 var bilið milli launamannsins og forstjórans orðið 1:347. Græðgin fór offari. Skv. sömu heimild átti 1% hinna ríkustu í Bandaríkjunum 40% af öllum fjárhagslegum eignum. Í Bandaríkjunum hafa framlög fyrirtækja til frambjóðenda og flokka fimmtugfaldast frá því að Hæstiréttur úrskurðaði að slík framlög heyrðu undir málfrelsisákvæði stjórnarskránnar. Lýðræðið er bæði falt og mýlt. 2. Forræði fjármálageirans. Fjármálageirinn óx raunhagkerfinu yfir höfuð. Í kreppunni miklu (1930-40) innleiddu ríkisstjórnir ríkisábyrgð á innistæðum sparifjáreigenda til að forða áhlaupi á banka. Það hélt áfram, þótt bankar yrðu í vaxandi mæli áhættusæknir og skuldsettir í leit sinni að skyndigróða. Meginhluti útlána banka var í verðbréfabraski og á fasteignamörkuðum til að hámarka skammtímagróða hlutabréfaeigenda. Langtímafjárfestingar sátu á hakanum. Innviðir voru vanræktir. Það dró úr hagvexti og framleiðni. Kaupmáttur launa staðnaði eða minnkaði. Fasteignabraskið leiddi til bóluhagkerfis á húsnæðismörkuðum helstu borga. Allt leiddi þetta til bankahrunsins 2008-2009, og hins „glataða áratugar“ á evrusvæðinu. 3. Arðránskapitalismi. Gott dæmi um það fyrirbæri er, þegar aðgangur að auðlindum í þjóðareign er veittur án þess að eigandinn fái leigu/arð af nýtingu eignarinnar. Núverandi fiskveiðistjórnarkerfi á Íslandi er gott dæmi um það. Svartar skýrslur um ógnvænlegt ástand fiskistofna vegna ofveiði leiddi til þess, að í stað frjálsrar sóknar tók ríkið að sér úthlutun veiðiheimilda. Veiðiheimildirnar voru upphaflega veittar tímabundið þáverandi úgerðarmönnum. Þótt lög kveði á um þjóðareign auðlindarinnar, fékk eigandinn enga leigu/arð af eign sinni umfram kostnað af þjónustu við sjávarútveginn. Veiðiheimildirnar, sem eru mjög fémætar, eru meðhöndlaðar sem einkaeign útgerðaraðila: Þær ganga kaupum og sölum, eru veðsettar, arfleiddar o.s. frv.Kerfið hefur áratugum saman malað einkaleyfishöfum veiðiheimildanna gull í skjóli pólitísks valds.Fjárhagsvald einkaleyfishafanna er úr öllu hófi, miðað við stærð hagkerfisins, til kaupa á fyrirtækjum í óskyldum greinum, til kaupa á pólitískum áhrifum, fjölmiðlum, kjördæmum og stjórnmálaflokkum. Þetta er bein ógn við lýðræðið í landinu. Samanburðurinn við Noreg segir allt sem segja þarf. Frá því að olía og gas fannst í norskri lögsögu upp úr 1970 hafa norsk stjórnvöld látið „auðlindarentuna“ ganga að mestu í sérstakan þjóðarsjóð, sem nú er einhver öflugasti fjárfestingasjóður í heimi - og Noregur skuldlaust land. Auðlindastefna Norðmanna er til fyrirmyndar öðrum þjóðum. 4. Skattsvik. Fjölþjóðlegir auðhringir ráða lögum og lofum í heimshagkerfinu. Margir þeirra ráða framboðskeðjunni (e. supply chain), allt frá auðlindanýtingu eða hráefnisöflun til smásöludreifingar. Í hnattvæddum heimi eru þessir auðhringar ekki lengur heitbundnir þjóðríkinu. Það er alsiða, að þeir skrá aðalstöðvar (og þar með skattskyldu) í skattaparadísum og efna þar með til samkeppni niður- á- við í sköttum þjóðríkja. Svo rammt kveður að þessu, að margir fjölþjóðlegir auðhringir greiða enga skatta í heimalöndum sínum. Þetta er aðför að velferðarríkjum samtímans. Sem og aðför að réttarríkinu, því að allir eiga að vera jafnir fyrir lögunum. Það er ekki svo í landi hans hátignar Karls Bretakóngs: Þriðjungur af erfðaauði bresku yfirstéttarinnar er skráður í skattaparadísum. Biden Bandaríkjaforseti sannfærði G-20- ríkjahópinn um að taka upp 15% lágmarksskatt til ríkja, þar sem starfsemin fer raunverulega fram. Um 130 ríki hafa samþykkt skattinn, þótt of snemmt sé að spá fyrir um árangurinn. Hefur Ísland innleitt skattinn? 5. Vinnumarkaðspólitík. Fjármagnið er alþjóðlegt, en vinnan er (að mestu) staðbundin (e. local). Eitt af einkennum hnattvæðingarinnar hefur verið af-iðnvæðing margra iðnvæddra ríkja, þ.m.t. Bandaríkjanna og Bretlands. Iðnaðarframleiðsla hefur flust úr landi til láglaunasvæða í þróunarríkjum, í fyrstu aðallega til Kína. Talið er, að Bandaríkin hafi af þessum sökum tapað um 2,5 milljónum starfa til Kína og 1.5 milljónir starfa til annarra landa – eða vegna tækniþróunar (e. automation). Heilu fylkin í Bandaríkjunum og námu- og iðnaðarhéruð Bretlands standa eftir með sviðna jörð. Ríkisstjórnir þessara landa hafa ekki brugðist við með sýnilegum árangri. Fólkinu sem orðið hefur fyrir barðinu á þessari þróun finnst það vera vanrækt og yfirgefið. Hefndin er Trump. Afleiðingarnar geta orðið háskalegar fyrir NATO og þar af leiðandi fyrir Evrópu og Úkraínu. Annað auðkenni þessarar þróunar lýsir sér í hnignun verkalýðshreyfingarinnar. Hlutfall launþega á vinnumarkaði, sem njóta verndar verkalýðsfélaga, hefur snarlækkað. Þetta hefur veikt samningsstöðu launþega. Launahækkanir eru ekki lengur í takt við framleiðniaukningu. Afleiðingin er stöðnun kaupmáttar. Ný undirstétt er í gerjun, sem nýtur hvorki lágmarksréttinda né starfsöryggis – ný öreigastétt mitt í allsnægtunum (e. precariat). Viðbrögð Dana við þessari þróun vöktu heimsathygli. Þeir sýndu, að unnt er að bregðast við breytingum af þessu tagi með virkri vinnumarkaðspólitík. Þeir kvöddu saman atvinnurekendur, verkalýðshreyfingu og akademíu og skipulögðu starfsþjálfun til undirbúnings nýjum störfum í tæknigreinum. Þeir kölluðu aðgerðaáætlun sína flexicure . Hún skilaði tilætluðum árangri. Óbeislað markaðskerfi - ógn við lýðræðið Það er kominn tími til að leiðrétta þann útbreidda misskilning, að markaðir og hið lýðræðislega ríkisvald séu andstæðir pólar. Markaðir eru gerðir af manna höndum. Staðreyndin er sú, að virkir samkeppnismarkaðir þrífast ekki nema í skjóli öflugs ríkisvalds. Þar sem ríkisvald er veikt, fara markaðir gjarnan úr skorðum. Ef markaðir eru látnir afskiptalausir, hafa þeir tilhneigingu til að fara sjálfum sér að voða: Fyrst með því að fjölþjóðlegir auðhringir reyna að ná ráðandi markaðsstöðu – einokun eða fákeppni. Í öðru lagi hafa markaðir innbyggða tilhneigingu til samþjöppunar auðs í hendur fámennrar elítu fjármagnseigenda. Þess vegna er öflug verkalýðshreyfing nauðsynlegt andófsafl (e.countervailing power). Í þriðja lagi er sagan ótvíræður vitnisburður um það, að án ríkisafskipta hafa markaðir innbyggða tilhneigingu til að brotlenda í fjármálakreppum. Markaðir eru ekki sjálf-leiðréttandi. Það er ástæðan fyrir því, að virkir samkeppnismarkaðir þurfa beinlínis á afskiptum hins lýðræðislega ríkisvalds og eftirliti að halda. Öfugmæli aldarinnar Ronald Reagan, Bandaríkjaforseti sagði eitt sinn í framboðsræðu, sem frægt er orðið: „Níu hættulegustu orð enskrar tungu eru þessi: „Ég er frá ríkisstjórninni og ég er hér til að hjálpa“. Hann renndi ekki í grun þá (1980), að nýfrjálshyggjutímabilið, sem hann innleiddi, myndi brotlenda í allsherjar hruni,sem framkallaði dýrasta björgunarleiðangur ríkisins (skattgreiðenda), sem sagan kann frá að greina. Reikningurinn hljóðaði upp á mörg hundruð milljarða dollara. Það varð markaðsbrestur. Markaðurinn leiðrétti sig ekki sjálfur. Ríkið varð að koma og hjálpa. Reynslan sýnir að markaðskerfi – án afskipta ríkisins – fullnægir ekki væntingum fólks um almenna velsæld öllum til handa, hvað þá heldur kröfum um félagslegt öryggi á miklum breytingartímum. Til þess þurfum við á að halda félagslegu markaðskerfi. Því er best lýst með orðum prófessors Acemoglu: „Félagslegt markaðskerfi hemur öfga markaðarins, dregur úr ójöfnuði og stendur vörð um afkomu þeirra sem minnst mega sín...í fáum orðum sagt:Hið evrópska „social-democracy“ er kerfi sem nýtir kosti markaðarins þar sem þeir njóta sín; útilokar ekki markaðskerfið en bægir burt öfgum þess.“ Hið lýðræðislega ríkisvald þarf að ná aftur völdum. Þetta er það sem við höfum lært af fjármálakreppunni 2007-08 og af heimsfaraldrinum (Covid-19). Við lifum á stormasömum tímum. Við erum stödd í miðri tæknibyltingu sem er að breyta lífsskilyrðum okkar í grundvallaratriðum. AI – gervigreindin – mun samkvæmt heimildum þeirra sem gerst þekkja til útrýma helmingi núverandi starfa í náinni framtíð. Við getum slegið því föstu að þeir sem eiga og ráða vélmennunum munu sanka að sér miklum auði á sama tíma og fjöldi vinnandi fólks mun missa störf sín. Þessu til viðbótar stöndum við frammi fyrir loftslagsvánni. Við vitum fyrir víst að umskiptin frá mengandi jarðefnaeldsneytis til grænnar orku mun ekki gerast án afskipta ríkisins. Einn hinna annáluðu hugsuða „New Deal“ Roosevelts Bandaríkjaforseta, sem bjargaði okkur frá heimskreppunni (1929-40), hæstaréttardómarinn Brandeis, komst eitt sinn svo að orði: „Við getum haft samþjöppun auðs í höndum hinna fáu eða við getum búið við lýðræði - en við getum ekki bæði sleppt og haldið og búið við hvort tveggja í senn.“ Þetta er hverju orði sannara enn í dag. (Höfundurvar fjármálaráðherra og ráðherra utanríkismála Íslands 1987-95).
Flokkar sem telja almenning of vitlausan til að vita hvað sé sér fyrir bestu Þórður Snær Júlíusson Skoðun
Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason Skoðun
Skoðun Flokkar sem telja almenning of vitlausan til að vita hvað sé sér fyrir bestu Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason skrifar
Skoðun Er niðurstaðan einstök? Ársreikningur Hveragerðisbæjar 2024 Friðrik Sigurbjörnsson,Eyþór H. Ólafsson skrifar
Skoðun Loftslagsaðgerðir eru forsenda velsældar til framtíðar – ekki valkostur: Svargrein við niðurstöðum rannsóknar sem kynnt var á Velsældarþingi í gær Laura Sólveig Lefort Scheefer skrifar
Skoðun Afsökunarbeiðni til fyrri kynslóða – og þeirra sem erfa munu landið Arnar Þór Jónsson skrifar
Skoðun Hvað er verið að leiðrétta? Gabríel Ingimarsson,Sverrir Páll Einarsson,Alexander Hauksson,Ingvar Þóroddsson,María Ellen Steingrimsdóttir,Oddgeir Páll Georgsson,Ingunn Rós Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Efnahagslegur hagvöxtur þýðir ekki endilega samfélagslegur hagvöxtur Davíð Routley skrifar
Skoðun Túlkun er ekkert að fara – en hvað ætlum við að gera með hana? Birna Ragnheiðardóttir Imsland skrifar
Flokkar sem telja almenning of vitlausan til að vita hvað sé sér fyrir bestu Þórður Snær Júlíusson Skoðun
Til hvers þá að segja satt? Pólitískt baktjaldamakk og upplýsingafölsun í Suðurnesjabæ Ari Gylfason Skoðun