Stúdentar á milli steins og sleggju Lísa Margrét Gunnarsdóttir skrifar 16. desember 2024 07:33 Í kosningabaráttu er allt stjórnmálafólk sammála um mikilvægi æðri menntunar til að tryggja bjarta framtíð lýðræðissamfélagsins Íslands. Þrátt fyrir það berjast íslenskir stúdentar í bökkum við að mennta sig og eru við það að sligast undan leiguverði, jafnvægi á milli vinnu og skóla og ósveigjanlegu, markaðsvæddu námslánakerfi. Spurningin er ekki lengur hvort menntun sé leið að betri framtíð – heldur hvort ungt fólk hafi efni á að feta þann veg og hvort það verði þess virði. Við hljótum öll að geta sammælst um það að núverandi staða háskólamála sé áhyggjuefni, og að það sé lykilatriði að næsta ríkisstjórn setji málefni stúdenta í algjöran forgang. Kynslóðabilið og vegasalt stúdenta Í nýlegri greiningu hagfræðings stéttarfélagsins Visku á kaupmætti ungs fólks kemur fram að síðustu ár hefur ójöfnuður milli kynslóða aukist tvöfalt hraðar á Íslandi í samanburði við Norðurlöndin, og kaupmáttur ungs fólks hefur sveiflast fimm sinnum meira á öldinni en í nágrannalöndum okkar. Það segir okkur að ungt fólk á Íslandi býr við annan raunveruleika en jafnaldrar á Norðurlöndunum, og staða þess flækist enn frekar við að skrá sig í háskólanám, sérstaklega fyrir ungt fólk sem flytur til höfuðborgarsvæðisins til að stunda nám, leigir á almennum leigumarkaði og verður oft að vinna mikið með námi til að ná endum saman. Samkvæmt nýjustu tölum Eurostudent hefur atvinnuþátttaka íslenskra stúdenta aukist á milli ára – Íslendingar eiga Evrópumet í atvinnuþátttöku þar sem 76% íslenskra stúdenta vinna samhliða námi. Afleiðingar þess að vinna mikið með námi geta verið margar, til að mynda þær að stúdentar á Íslandi eru lengur að klára nám sitt og vinnan hefur óhjákvæmilega áhrif á námsframmistöðu. Nám er vinna, og þó það sé eðlilegt að hluti stúdenta kjósi að vinna samhliða námi er kominn tími til að spyrja sig að því hvort íslenskir háskólanemar ættu, ár eftir ár, að þurfa að vinna mest allra í Evrópu til þess að hafa efni á því að mennta sig. Menntasjóður námsmanna: félagslegur jöfnunarsjóður? Með nýjum lögum um Menntasjóð námsmanna, sem tóku gildi árið 2020, átti að umbylta námslánakerfinu á Íslandi og færa það nær norska styrkjakerfinu. Styrkur ríkisins til stúdenta átti að felast í 30% niðurfellingu af láni í lok náms, að því gefnu að stúdentar kláruðu nám sitt á tilskildum tíma – og þannig hvetja brautskráða námsmenn til að fara fyrr af fullum krafti inn á vinnumarkaðinn. Samhliða 30% niðurfellingu námslána urðu vextir nýju lánanna hins vegar breytilegir og háðir sveiflukenndum aðstæðum á fjármálamarkaði, og greiðendum gert að bera áhættu af væntum afföllum sjóðsins (í fyrsta sinn í 70 ára sögu fjárhagslegs stuðnings ríkisins við stúdenta). Nú þegar komin er reynsla á nýja námslánakerfið er ljóst að lögin hafa alls ekki þjónað markmiðum sínum, en eins og LÍS og BHM gerðu grein fyrir í umsögn sinni fyrr á árinu hefur 30% niðurfellingin ekki hvatt til hraðari námsframvindu; þvert á móti eru vísbendingar um að námslánakerfið hafi nú fælingarmátt þar sem færri taka námslán og niðurstöður lífskjararannsóknar BHM sýna að helsta ástæðan að baki fækkunar lántaka er óttinn við óviðráðanlega skuldsetningu – og því ekki ólíklegt að gallað námslánakerfi spili inn í vaxandi atvinnuþátttöku stúdenta. Byrðar að námi loknu Útreikningar BHM og LÍS sýna að greiðslubyrði í nýja námslánakerfinu er 62% hærri yfir ævina en í því gamla fyrir þá lántaka sem fá ekki 30% niðurfellingu, og því er varhugavert að halda því fram að breytingar á námslánakerfinu hafi verið skref í rétta átt – raunar er hægt að færa rök fyrir því að óvissan um greiðslubyrði og vaxtakjör sé breyting til hins verra og að námsstyrkurinn nái ekki til þeirra sem þurfa mest á honum að halda; þeirra sem eru lengur að klára nám sitt vegna félagslegra og/eða efnahagslegra aðstæðna. Gömlu LÍN-lánin eru líka að sliga fólk, en eins og BHM hefur gert grein fyrir hafa háskólamenntaðir einstaklingar sem tóku lán í LÍN-kerfinu setið eftir í kjölfar hrunsins. Þau lán voru ekki leiðrétt og fjöldi fólks sér því fram á að borga heil mánaðarlaun í afborganir námslána til dauðadags nema ný ríkisstjórn svari ákalli háskólamenntaðra og leiðrétti lánin. Staða stúdenta sem þiggja námslán verður eins eða verri nema stjórnvöld stígi skrefið að fullu og komi á raunverulegu námsstyrkjakerfi. Það er lykilatriði að nýr stjórnarsáttmáli leggi ríka áherslu á fjárfestingu í menntun, innleiði markvissar aðgerðir til að standa vörð um grunnstoð lýðræðissamfélags og bregðist við alvarlegri stöðu stúdenta sem bera framtíð þjóðarinnar á herðum sér. Höfundur er forseti Landssamtaka íslenskra stúdenta. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hagsmunir stúdenta Námslán Mest lesið Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson Skoðun Á uppgjör frá TR að koma eldri borgurum á óvart? Björn Snæbjörnsson Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas Skoðun Skoðun Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Skoðun Sæluríkið Ísland Einar Helgason skrifar Skoðun Áskorun til Alþingis: Tryggið almannahagsmuni - afnemið samkeppnisundanþágu afurðastöðvanna Benedikt S. Benediktsson,Breki Karlsson,Halla Gunnarsdóttir,Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Stormurinn gegn stóðhryssunni Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Kallið þið þetta fjölbreytni? Hermann Borgar Jakobsson skrifar Sjá meira
Í kosningabaráttu er allt stjórnmálafólk sammála um mikilvægi æðri menntunar til að tryggja bjarta framtíð lýðræðissamfélagsins Íslands. Þrátt fyrir það berjast íslenskir stúdentar í bökkum við að mennta sig og eru við það að sligast undan leiguverði, jafnvægi á milli vinnu og skóla og ósveigjanlegu, markaðsvæddu námslánakerfi. Spurningin er ekki lengur hvort menntun sé leið að betri framtíð – heldur hvort ungt fólk hafi efni á að feta þann veg og hvort það verði þess virði. Við hljótum öll að geta sammælst um það að núverandi staða háskólamála sé áhyggjuefni, og að það sé lykilatriði að næsta ríkisstjórn setji málefni stúdenta í algjöran forgang. Kynslóðabilið og vegasalt stúdenta Í nýlegri greiningu hagfræðings stéttarfélagsins Visku á kaupmætti ungs fólks kemur fram að síðustu ár hefur ójöfnuður milli kynslóða aukist tvöfalt hraðar á Íslandi í samanburði við Norðurlöndin, og kaupmáttur ungs fólks hefur sveiflast fimm sinnum meira á öldinni en í nágrannalöndum okkar. Það segir okkur að ungt fólk á Íslandi býr við annan raunveruleika en jafnaldrar á Norðurlöndunum, og staða þess flækist enn frekar við að skrá sig í háskólanám, sérstaklega fyrir ungt fólk sem flytur til höfuðborgarsvæðisins til að stunda nám, leigir á almennum leigumarkaði og verður oft að vinna mikið með námi til að ná endum saman. Samkvæmt nýjustu tölum Eurostudent hefur atvinnuþátttaka íslenskra stúdenta aukist á milli ára – Íslendingar eiga Evrópumet í atvinnuþátttöku þar sem 76% íslenskra stúdenta vinna samhliða námi. Afleiðingar þess að vinna mikið með námi geta verið margar, til að mynda þær að stúdentar á Íslandi eru lengur að klára nám sitt og vinnan hefur óhjákvæmilega áhrif á námsframmistöðu. Nám er vinna, og þó það sé eðlilegt að hluti stúdenta kjósi að vinna samhliða námi er kominn tími til að spyrja sig að því hvort íslenskir háskólanemar ættu, ár eftir ár, að þurfa að vinna mest allra í Evrópu til þess að hafa efni á því að mennta sig. Menntasjóður námsmanna: félagslegur jöfnunarsjóður? Með nýjum lögum um Menntasjóð námsmanna, sem tóku gildi árið 2020, átti að umbylta námslánakerfinu á Íslandi og færa það nær norska styrkjakerfinu. Styrkur ríkisins til stúdenta átti að felast í 30% niðurfellingu af láni í lok náms, að því gefnu að stúdentar kláruðu nám sitt á tilskildum tíma – og þannig hvetja brautskráða námsmenn til að fara fyrr af fullum krafti inn á vinnumarkaðinn. Samhliða 30% niðurfellingu námslána urðu vextir nýju lánanna hins vegar breytilegir og háðir sveiflukenndum aðstæðum á fjármálamarkaði, og greiðendum gert að bera áhættu af væntum afföllum sjóðsins (í fyrsta sinn í 70 ára sögu fjárhagslegs stuðnings ríkisins við stúdenta). Nú þegar komin er reynsla á nýja námslánakerfið er ljóst að lögin hafa alls ekki þjónað markmiðum sínum, en eins og LÍS og BHM gerðu grein fyrir í umsögn sinni fyrr á árinu hefur 30% niðurfellingin ekki hvatt til hraðari námsframvindu; þvert á móti eru vísbendingar um að námslánakerfið hafi nú fælingarmátt þar sem færri taka námslán og niðurstöður lífskjararannsóknar BHM sýna að helsta ástæðan að baki fækkunar lántaka er óttinn við óviðráðanlega skuldsetningu – og því ekki ólíklegt að gallað námslánakerfi spili inn í vaxandi atvinnuþátttöku stúdenta. Byrðar að námi loknu Útreikningar BHM og LÍS sýna að greiðslubyrði í nýja námslánakerfinu er 62% hærri yfir ævina en í því gamla fyrir þá lántaka sem fá ekki 30% niðurfellingu, og því er varhugavert að halda því fram að breytingar á námslánakerfinu hafi verið skref í rétta átt – raunar er hægt að færa rök fyrir því að óvissan um greiðslubyrði og vaxtakjör sé breyting til hins verra og að námsstyrkurinn nái ekki til þeirra sem þurfa mest á honum að halda; þeirra sem eru lengur að klára nám sitt vegna félagslegra og/eða efnahagslegra aðstæðna. Gömlu LÍN-lánin eru líka að sliga fólk, en eins og BHM hefur gert grein fyrir hafa háskólamenntaðir einstaklingar sem tóku lán í LÍN-kerfinu setið eftir í kjölfar hrunsins. Þau lán voru ekki leiðrétt og fjöldi fólks sér því fram á að borga heil mánaðarlaun í afborganir námslána til dauðadags nema ný ríkisstjórn svari ákalli háskólamenntaðra og leiðrétti lánin. Staða stúdenta sem þiggja námslán verður eins eða verri nema stjórnvöld stígi skrefið að fullu og komi á raunverulegu námsstyrkjakerfi. Það er lykilatriði að nýr stjórnarsáttmáli leggi ríka áherslu á fjárfestingu í menntun, innleiði markvissar aðgerðir til að standa vörð um grunnstoð lýðræðissamfélags og bregðist við alvarlegri stöðu stúdenta sem bera framtíð þjóðarinnar á herðum sér. Höfundur er forseti Landssamtaka íslenskra stúdenta.
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Skoðun Áskorun til Alþingis: Tryggið almannahagsmuni - afnemið samkeppnisundanþágu afurðastöðvanna Benedikt S. Benediktsson,Breki Karlsson,Halla Gunnarsdóttir,Ólafur Stephensen skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun