Fátækt á Íslandi: Áskoranir, viðkvæmir hópar og leiðir til úrbóta Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar 10. maí 2025 14:30 Í hugum margra tengist Ísland hugmyndum um velmegun, jafnræði og sterkt samfélag. Það kemur því mörgum á óvart að þúsundir Íslendinga, þar á meðal mörg börn, búa við fátækt. Þrátt fyrir að staðan hér sé almennt betri en víða annars staðar í Evrópu, hefur þróunin á undanförnum árum sýnt að fátækt er raunverulegt vandamál sem krefst markvissra aðgerða. Staðan á Íslandi í dag Samkvæmt nýjustu gögnum Hagstofu Íslands voru um 9% einstaklinga á Íslandi undir lágtekjumörkum árið 2023, sem samsvarar til tæplega 35.000 manns. Þetta hlutfall hefur haldist nokkuð stöðugt undanfarin ár, en vert er að taka fram að fátækt meðal barna mælist hærri en hjá fullorðnum — um 13,1% íslenskra barna bjuggu við þær aðstæður að heimilistekjur voru undir lágtekjumörkum árið 2023. Það sem gerir þessa þróun að áhyggjuefni eru ekki aðeins tölurnar sjálfar heldur hvaða hópar búa við mesta áhættu. Fátækt bitnar ekki jafnt á öllum – ákveðnir hópar eru sérstaklega útsettir og búa við verri lífsskilyrði en aðrir. Þessir hópar þurfa sérstaka athygli ef árangur á að nást í baráttunni gegn fátækt. Viðkvæmustu hóparnir Rannsóknir sýna að einstaklingar og fjölskyldur sem búa við ákveðnar félagslegar aðstæður eru líklegri til að lifa við fátækt. Í fyrsta lagi eru það einstæðir foreldrar sem eru í sérstakri hættu; nærri fimmtungur barna sem búa hjá einstæðu foreldri er undir lágtekjumörkum. Þeir sem leigja húsnæði, í stað þess að eiga eigið húsnæði, eru einnig í mun meiri hættu – 18,8% heimila í leiguhúsnæði voru undir lágtekjumörkum árið 2023, samanborið við 6,4% heimila í eigin húsnæði. Innflytjendur og börn þeirra eru enn einn viðkvæmur hópur. Þessi hópur glímir oft við verri vinnumarkaðsstöðu, lægra menntunarstig og minna aðgengi að félagslegum úrræðum, sem allt getur aukið hættu á fátækt. Þá má ekki gleyma börnum öryrkja og fólks með fötlun, en þau börn búa oftar við fátækt en aðrir hópar í samfélaginu. Aðgerðir sem brýnt er að ráðast í Til að draga úr fátækt þarf að grípa til víðtækra og samhæfðra aðgerða sem ná til bæði félagslegra og efnahagslegra þátta. Fyrst og fremst þarf að tryggja öryggi í húsnæðismálum. Byggja þarf mun meira af ódýru og hagkvæmu húsnæði, sérstaklega leiguíbúðum sem eru á viðráðanlegu verði fyrir tekjulága hópa. Einnig þarf að styrkja húsnæðisbótakerfið þannig að fólk í viðkvæmri stöðu hafi raunverulegan aðgang að öruggu og heilnæmu húsnæði. Í öðru lagi þarf að hækka og bæta félagslegar greiðslur. Þetta á sérstaklega við um barnabætur og örorkubætur sem eru mikilvægar tekjulindir fyrir viðkvæma hópa. Slíkar greiðslur verða að nægja til að mæta grunnþörfum eins og mat, húsnæði, heilbrigðisþjónustu og þátttöku í samfélaginu. Þriðja mikilvægasta atriðið er að tryggja aðgang allra barna að gjaldfrjálsri grunnþjónustu. Þetta felur í sér ókeypis skólamáltíðir, aðgengi að íþrótta- og tómstundastarfi og lægri eða engum gjöldum fyrir grunnmenntun á öllum skólastigum og aðra þjónustu sem er lykilatriði í þroska barns. Að lokum þarf að leggja áherslu á atvinnuþátttöku og menntun foreldra. Með því að veita stuðning við endurmenntun, starfsþjálfun og atvinnuleit aukast líkurnar á því að foreldrar komist í störf sem tryggja þeim sjálfbærar tekjur fyrir heimili sín. Er raunhæft að útrýma fátækt á Íslandi? Að útrýma allri fátækt getur virst óraunhæft markmið, en að draga verulega úr henni er bæði mögulegt og innan seilingar. Staðan hjá okkur og frændum okkar á hinum Norðurlöndunum sýnir okkur að með öflugum velferðarkerfum, góðu aðgengi að menntun, öruggum húsnæðismarkaði og jöfnum tækifærum er hægt að halda fátækt í lágmarki. Ísland á nú þegar sterkan grunn — lítið atvinnuleysi, almennt sterkt félagslegt öryggisnet og ríka menntunarhefð — en þennan grunn þarf að styrkja og aðlaga að breyttum aðstæðum í samfélaginu. Þess ber að geta í þessu samhengi að þótt að Norðurlöndin skori almennt vel í alþjóðlegum samanburði og horft sé til þeirra sem fyrirmyndarsamfélaga þegar kemur að sterkri velferðarþjónustu þá erum við að horfa upp á þá stöðu að 12 – 20% barna í þessum löndum búa við fátækt og félagslega einangrun samkvæmt nýjustu mælingum. Það sýnir okkur að jafnvel í sterkustu velferðarkerfum þarf sífellt að halda vakandi athygli, skoða nýjar lausnir og ná fram þverpólitískum vilja til að tryggja að enginn verði skilinn eftir. Skýr stefna og samstillt átak Fátækt á Íslandi er ekki óyfirstíganlegt vandamál, en hún krefst skýrrar stefnu og samstillts átaks. Með markvissum aðgerðum í húsnæðismálum, félagslegri vernd, gjaldfrjálsri grunnþjónustu og auknum atvinnu- og menntunartækifærum fyrir alla, getur Ísland orðið fyrirmyndarland í baráttunni gegn fátækt. Það að tryggja öllum börnum, fjölskyldum og einstaklingum mannsæmandi lífskjör er ekki aðeins siðferðileg skylda — það er fjárfesting í framtíð samfélagsins. Ísland getur – og ætti – að setja sér það markmið að verða land þar sem enginn þarf að búa við skort. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Félagsmál Mest lesið Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun Aðför Vinnueftirlits að hagsmunum slasaðra. Steinar Harðarson Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun Forstjórinn stígur fram Örn Pálsson Skoðun Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Lífsgæði íbúa Mosfellsbæjar skert Regína Ásvaldsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Aðför Vinnueftirlits að hagsmunum slasaðra. Steinar Harðarson skrifar Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir skrifar Skoðun Karlar, piltar og strákar Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar Skoðun Nennið þið plís blessaða ríkisstjórn! Derek T. Allen skrifar Skoðun Ertu klár? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Kengúrur eða Þorskar: Hver forritar framtíð Íslands? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Forstjórinn stígur fram Örn Pálsson skrifar Skoðun Lífsgæði íbúa Mosfellsbæjar skert Regína Ásvaldsdóttir skrifar Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Tilvera okkar er undarlegt ferðalag Hópur meðlima No Borders skrifar Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Það að þrá börn eða ekki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tímanna tákn? Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson skrifar Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson skrifar Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og traust á raforkumarkaði Einar S Einarsson skrifar Skoðun Ef þetta er rétt – hvað er þá rangt? Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta MG? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sjúkraþyrlu sem allra fyrst, kerfi sem veitir lífsbjörg Gunnar Svanur Einarsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson skrifar Skoðun Bylting, bóla, bölvun - bull? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Ákall Valdimar Júlíusson skrifar Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson skrifar Sjá meira
Í hugum margra tengist Ísland hugmyndum um velmegun, jafnræði og sterkt samfélag. Það kemur því mörgum á óvart að þúsundir Íslendinga, þar á meðal mörg börn, búa við fátækt. Þrátt fyrir að staðan hér sé almennt betri en víða annars staðar í Evrópu, hefur þróunin á undanförnum árum sýnt að fátækt er raunverulegt vandamál sem krefst markvissra aðgerða. Staðan á Íslandi í dag Samkvæmt nýjustu gögnum Hagstofu Íslands voru um 9% einstaklinga á Íslandi undir lágtekjumörkum árið 2023, sem samsvarar til tæplega 35.000 manns. Þetta hlutfall hefur haldist nokkuð stöðugt undanfarin ár, en vert er að taka fram að fátækt meðal barna mælist hærri en hjá fullorðnum — um 13,1% íslenskra barna bjuggu við þær aðstæður að heimilistekjur voru undir lágtekjumörkum árið 2023. Það sem gerir þessa þróun að áhyggjuefni eru ekki aðeins tölurnar sjálfar heldur hvaða hópar búa við mesta áhættu. Fátækt bitnar ekki jafnt á öllum – ákveðnir hópar eru sérstaklega útsettir og búa við verri lífsskilyrði en aðrir. Þessir hópar þurfa sérstaka athygli ef árangur á að nást í baráttunni gegn fátækt. Viðkvæmustu hóparnir Rannsóknir sýna að einstaklingar og fjölskyldur sem búa við ákveðnar félagslegar aðstæður eru líklegri til að lifa við fátækt. Í fyrsta lagi eru það einstæðir foreldrar sem eru í sérstakri hættu; nærri fimmtungur barna sem búa hjá einstæðu foreldri er undir lágtekjumörkum. Þeir sem leigja húsnæði, í stað þess að eiga eigið húsnæði, eru einnig í mun meiri hættu – 18,8% heimila í leiguhúsnæði voru undir lágtekjumörkum árið 2023, samanborið við 6,4% heimila í eigin húsnæði. Innflytjendur og börn þeirra eru enn einn viðkvæmur hópur. Þessi hópur glímir oft við verri vinnumarkaðsstöðu, lægra menntunarstig og minna aðgengi að félagslegum úrræðum, sem allt getur aukið hættu á fátækt. Þá má ekki gleyma börnum öryrkja og fólks með fötlun, en þau börn búa oftar við fátækt en aðrir hópar í samfélaginu. Aðgerðir sem brýnt er að ráðast í Til að draga úr fátækt þarf að grípa til víðtækra og samhæfðra aðgerða sem ná til bæði félagslegra og efnahagslegra þátta. Fyrst og fremst þarf að tryggja öryggi í húsnæðismálum. Byggja þarf mun meira af ódýru og hagkvæmu húsnæði, sérstaklega leiguíbúðum sem eru á viðráðanlegu verði fyrir tekjulága hópa. Einnig þarf að styrkja húsnæðisbótakerfið þannig að fólk í viðkvæmri stöðu hafi raunverulegan aðgang að öruggu og heilnæmu húsnæði. Í öðru lagi þarf að hækka og bæta félagslegar greiðslur. Þetta á sérstaklega við um barnabætur og örorkubætur sem eru mikilvægar tekjulindir fyrir viðkvæma hópa. Slíkar greiðslur verða að nægja til að mæta grunnþörfum eins og mat, húsnæði, heilbrigðisþjónustu og þátttöku í samfélaginu. Þriðja mikilvægasta atriðið er að tryggja aðgang allra barna að gjaldfrjálsri grunnþjónustu. Þetta felur í sér ókeypis skólamáltíðir, aðgengi að íþrótta- og tómstundastarfi og lægri eða engum gjöldum fyrir grunnmenntun á öllum skólastigum og aðra þjónustu sem er lykilatriði í þroska barns. Að lokum þarf að leggja áherslu á atvinnuþátttöku og menntun foreldra. Með því að veita stuðning við endurmenntun, starfsþjálfun og atvinnuleit aukast líkurnar á því að foreldrar komist í störf sem tryggja þeim sjálfbærar tekjur fyrir heimili sín. Er raunhæft að útrýma fátækt á Íslandi? Að útrýma allri fátækt getur virst óraunhæft markmið, en að draga verulega úr henni er bæði mögulegt og innan seilingar. Staðan hjá okkur og frændum okkar á hinum Norðurlöndunum sýnir okkur að með öflugum velferðarkerfum, góðu aðgengi að menntun, öruggum húsnæðismarkaði og jöfnum tækifærum er hægt að halda fátækt í lágmarki. Ísland á nú þegar sterkan grunn — lítið atvinnuleysi, almennt sterkt félagslegt öryggisnet og ríka menntunarhefð — en þennan grunn þarf að styrkja og aðlaga að breyttum aðstæðum í samfélaginu. Þess ber að geta í þessu samhengi að þótt að Norðurlöndin skori almennt vel í alþjóðlegum samanburði og horft sé til þeirra sem fyrirmyndarsamfélaga þegar kemur að sterkri velferðarþjónustu þá erum við að horfa upp á þá stöðu að 12 – 20% barna í þessum löndum búa við fátækt og félagslega einangrun samkvæmt nýjustu mælingum. Það sýnir okkur að jafnvel í sterkustu velferðarkerfum þarf sífellt að halda vakandi athygli, skoða nýjar lausnir og ná fram þverpólitískum vilja til að tryggja að enginn verði skilinn eftir. Skýr stefna og samstillt átak Fátækt á Íslandi er ekki óyfirstíganlegt vandamál, en hún krefst skýrrar stefnu og samstillts átaks. Með markvissum aðgerðum í húsnæðismálum, félagslegri vernd, gjaldfrjálsri grunnþjónustu og auknum atvinnu- og menntunartækifærum fyrir alla, getur Ísland orðið fyrirmyndarland í baráttunni gegn fátækt. Það að tryggja öllum börnum, fjölskyldum og einstaklingum mannsæmandi lífskjör er ekki aðeins siðferðileg skylda — það er fjárfesting í framtíð samfélagsins. Ísland getur – og ætti – að setja sér það markmið að verða land þar sem enginn þarf að búa við skort. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi.
Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun
Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun
Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar
Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar
Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar
Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun
Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun