Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir, Hreiðar Þór Valtýsson og Þór Heiðar Ásgeirsson skrifa 27. júní 2025 08:00 Þegar umræðan um þróunarsamvinnu fer af stað beinist athyglin oft að stórum tölum – fjárfestingum, mannúðaraðstoð og fjárstyrkjum sem hljóma stórt og kosta mikið. En það sem oft sést ekki er það sem hefur djúpstæðust og varanlegust áhrif: þekking, hæfni, færni og menntun sem byggir upp getu fólks til að breyta eigin samfélögum innan frá. Í þeim efnum hefur Ísland farið sína eigin leið – og hún hefur reynst áhrifarík. Undir merkjum UNESCO rekur Ísland GRÓ, alþjóðlega menntamiðstöð (e. GRÓ centre) sem sameinar fjóra sérhæfða skóla: Jarðhitaskólann, Sjávarútvegsskólann, Landgræðsluskólann og Jafnréttisskólann. Þessir skólar eru ekki hefðbundnir háskólar, heldur þróunarverkefni með mikla sérstöðu; vettvangur þar sem íslensk sérfræðiþekking á sviðum sem við teljum okkur best í er miðlað áfram til leiðtoga framtíðarinnar í þróunarríkjum. GRÓ er ekki vettvangur þar sem fræðin streyma í eina átt, heldur er það staður samræðna, reynslu og virkrar þátttöku. Nálgunin er einstaklingsmiðuð og hefst samráð við heimalönd þátttakenda löngu áður en félagarnir stíga fæti á íslenska grund. Ekki er litið á þá sem taka þátt í námskeiðinu á Íslandi sem nemendur heldur félaga (e. fellows) eða fagfólk sem er yfirleitt vel menntað og reynslumikið fólk og er áherslan að deila reynslu og þekkingu innan hópsins. Markmið, menningarlegar forsendur og væntingar nemenda eru kortlagðar með viðtölum og greiningum. Þannig verður námið persónulegt, hagnýtt, og beintengt raunverulegum áskorunum heima fyrir. Sjávarútvegsskóli GRÓ, sem hóf starfsemi árið 1998 undir merkjum Háskóla Sameinuðu þjóðanna (e. United Nations University), er skýrt dæmi um frábæran árangur. Þar nýta sérfræðingar frá Hafrannsóknastofnun, Háskólanum á Akureyri, Háskóla Íslands, Fiskistofu, Matís og ýmsum fyrirtækjum í sjávarútvegi innsýn sína í sjávarútveg og matvælaöryggi til að efla þátttakendur sem koma víðs vegar að úr heiminum. Þjálfunarnámið er rannsóknarmiðað og spannar sex mánuði, og því lýkur með verkefni sem snýr beint að aðstæðum í heimalandi þátttakenda, til dæmis gæðastjórnun í fiskvinnslu á Zanzibar, stofnmati á nytjategundum á Kúbu, eða ráðgjöf fyrir smábátaútgerð í Gana. Það er freistandi að halda að Ísland – með sínum 400.000 íbúum – geti ekki átt stóran þátt í alþjóðlegri þróunarsamvinnu, en frá stofnun hefur Sjávarútvegsskóli GRÓ þjálfað meira an 500 sérfræðinga frá um 60 löndum. En einmitt vegna smæðarinnar hefur Ísland þróað vinnulag sem byggir ekki á miklum peningum, heldur nánu sambandi vísindafólks og hagaðila, sveigjanleika og virku jafnræði. Lærdómurinn verður ekki til í fyrirlestrasalnum heldur í samtali, samstarfi og raunverulegum aðstæðum. Sú þekking og reynsla sem verður til í Sjávarútvegsskólanum er einnig flutt út til samstarfslandanna í formi námskeiða og vinnustofa í samstarfi við fyrrum nemendur og samstarfsstofnanir. Leiðbeinendur, sem koma úr helstu samstarfstofnunum og iðnaðinum, eru ekki fulltrúar yfirvalda heldur hvatamenn sem styðja þátttakendur til að finna eigin lausnir. Það er þessi nálgun – valdefling, ekki yfirráð – sem skilar árangri. Þegar þátttakendur snúa aftur heim hafa þeir ekki aðeins bætt við sig fræðilegri kunnáttu, heldur öðlast hagnýt verkfæri til að leiða breytingar: til að efla atvinnulíf, auka verðmæti aflans, auka jafnrétti, styrkja náttúruvernd eða bæta stjórnsýslu. Þannig verður menntun að raunverulegu þróunarverkefni sem hefur áhrif langt út fyrir skólastofuna. Þessi starfsemi krefst þó tíma og fjármögnunar – ekki óhóflegrar, en stöðugrar. Í ljósi góðs árangurs mætti ætla að stuðningur við GRÓ og sambærileg verkefni væri sjálfsagður þáttur í íslenskri þróunarsamvinnu til framtíðar. Í stað þess að líta á menntun sem aukaatriði í forgangsröðun, ætti að viðurkenna hana sem grundvallarstoð sjálfbærrar þróunar, og fjárfesta í henni af ábyrgð og framtíðarsýn. Menntun sem þróunarverkefni er hvorki dýrasta né flóknasta leiðin – en hún er líklega áhrifaríkasta leiðin til að breyta samfélögum til lengri tíma. Ísland hefur hér einstakt tækifæri til að nýta sína sérstöðu, ekki með því að gera allt sjálft, heldur með því að styðja aðra til að nýta sína eigin krafta til að nýta náttúrauðlindir sjávar og lands á sjálfbæran hátt og stuðla að jafnrétti. GRÓ-skólarnir sýna að litla landið á Norður-Atlantshafi getur kennt heiminum margt, ef það heldur áfram að trúa á mátt menntunar, samstarfs og virðingar. Og ef íslensk stjórnvöld og samfélag vilja raunverulega leggja sitt af mörkum til sjálfbærrar framtíðar á heimsvísu, þá er þetta ein besta leiðin: að fjárfesta í menntun sem leið til umbreytinga. Í heimi þar sem við stefnum stöðugt að heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun, er menntun ekki bara einn þáttur í forgangsröðun – hún er grunnurinn sjálfur. GRÓ-skólarnir sýna að með skýra áherslu á samfélagsleg áhrif og einstaklingsbundna valdeflingu getur smá þjóð sem Ísland orðið stór í alþjóðlegri þróunarsamvinnu og menntun á sviði nýtingu og verndun náttúruauðlinda, og jafnréttis og því er mikilvægt að efla þessa vinnu enn frekar. Verena Karlsdóttir er lektor við Háskólann á Akureyri Hreiðar Þór Valtýsson er dósent við Háskólann á Akureyri, umsjónarmaður fiskveiðistjórnunarlínu Sjávarútvegsskóla GRÓ Þór Heiðar Ásgeirsson er forstöðumaður Sjávarútvegsskóla GRÓ, Hafrannsóknarstofnun Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sjálfbærni Þróunarsamvinna Sjávarútvegur Hafrannsóknastofnun Mest lesið Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson Skoðun Skoðun Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Kæra Epli, skilur þú mig? Lilja Dögg Jónsdóttir skrifar Skoðun Þorgerður og erlendu dómstólarnir Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Barnafjölskyldur í Reykjavík eiga betra skilið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lyftum umræðunni á örlítið hærra plan Jóna Hlíf Halldórsdóttir skrifar Skoðun Lykillinn að hamingju og heilbrigði Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Staða bænda styrkt Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Transumræðan og ruglið um fjölda kynja Einar Steingrímsson skrifar Skoðun Leikskólar eru ekki munaður Íris Eva Gísladóttir skrifar Skoðun Vísindarannsóknir og þróun – til umhugsunar í tiltekt Þorgerður J. Einarsdóttir skrifar Skoðun 752 dánir vegna geðheilsuvanda – enginn vegna fjölþáttaógnar Grímur Atlason skrifar Skoðun Foreldrar þurfa bara að vera duglegri Björg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar Skoðun Dýrkeypt eftirlitsleysi Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Svindl eða sjálfsvernd? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Magga Stína! Helga Völundardóttir skrifar Skoðun Mannauðurinn á vinnustaðnum þarf góða innivist til að dafna Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Þetta er námið sem lifir áfram Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Árborg - spennandi kostur fyrir öll Guðný Björk Pálmadóttir skrifar Sjá meira
Þegar umræðan um þróunarsamvinnu fer af stað beinist athyglin oft að stórum tölum – fjárfestingum, mannúðaraðstoð og fjárstyrkjum sem hljóma stórt og kosta mikið. En það sem oft sést ekki er það sem hefur djúpstæðust og varanlegust áhrif: þekking, hæfni, færni og menntun sem byggir upp getu fólks til að breyta eigin samfélögum innan frá. Í þeim efnum hefur Ísland farið sína eigin leið – og hún hefur reynst áhrifarík. Undir merkjum UNESCO rekur Ísland GRÓ, alþjóðlega menntamiðstöð (e. GRÓ centre) sem sameinar fjóra sérhæfða skóla: Jarðhitaskólann, Sjávarútvegsskólann, Landgræðsluskólann og Jafnréttisskólann. Þessir skólar eru ekki hefðbundnir háskólar, heldur þróunarverkefni með mikla sérstöðu; vettvangur þar sem íslensk sérfræðiþekking á sviðum sem við teljum okkur best í er miðlað áfram til leiðtoga framtíðarinnar í þróunarríkjum. GRÓ er ekki vettvangur þar sem fræðin streyma í eina átt, heldur er það staður samræðna, reynslu og virkrar þátttöku. Nálgunin er einstaklingsmiðuð og hefst samráð við heimalönd þátttakenda löngu áður en félagarnir stíga fæti á íslenska grund. Ekki er litið á þá sem taka þátt í námskeiðinu á Íslandi sem nemendur heldur félaga (e. fellows) eða fagfólk sem er yfirleitt vel menntað og reynslumikið fólk og er áherslan að deila reynslu og þekkingu innan hópsins. Markmið, menningarlegar forsendur og væntingar nemenda eru kortlagðar með viðtölum og greiningum. Þannig verður námið persónulegt, hagnýtt, og beintengt raunverulegum áskorunum heima fyrir. Sjávarútvegsskóli GRÓ, sem hóf starfsemi árið 1998 undir merkjum Háskóla Sameinuðu þjóðanna (e. United Nations University), er skýrt dæmi um frábæran árangur. Þar nýta sérfræðingar frá Hafrannsóknastofnun, Háskólanum á Akureyri, Háskóla Íslands, Fiskistofu, Matís og ýmsum fyrirtækjum í sjávarútvegi innsýn sína í sjávarútveg og matvælaöryggi til að efla þátttakendur sem koma víðs vegar að úr heiminum. Þjálfunarnámið er rannsóknarmiðað og spannar sex mánuði, og því lýkur með verkefni sem snýr beint að aðstæðum í heimalandi þátttakenda, til dæmis gæðastjórnun í fiskvinnslu á Zanzibar, stofnmati á nytjategundum á Kúbu, eða ráðgjöf fyrir smábátaútgerð í Gana. Það er freistandi að halda að Ísland – með sínum 400.000 íbúum – geti ekki átt stóran þátt í alþjóðlegri þróunarsamvinnu, en frá stofnun hefur Sjávarútvegsskóli GRÓ þjálfað meira an 500 sérfræðinga frá um 60 löndum. En einmitt vegna smæðarinnar hefur Ísland þróað vinnulag sem byggir ekki á miklum peningum, heldur nánu sambandi vísindafólks og hagaðila, sveigjanleika og virku jafnræði. Lærdómurinn verður ekki til í fyrirlestrasalnum heldur í samtali, samstarfi og raunverulegum aðstæðum. Sú þekking og reynsla sem verður til í Sjávarútvegsskólanum er einnig flutt út til samstarfslandanna í formi námskeiða og vinnustofa í samstarfi við fyrrum nemendur og samstarfsstofnanir. Leiðbeinendur, sem koma úr helstu samstarfstofnunum og iðnaðinum, eru ekki fulltrúar yfirvalda heldur hvatamenn sem styðja þátttakendur til að finna eigin lausnir. Það er þessi nálgun – valdefling, ekki yfirráð – sem skilar árangri. Þegar þátttakendur snúa aftur heim hafa þeir ekki aðeins bætt við sig fræðilegri kunnáttu, heldur öðlast hagnýt verkfæri til að leiða breytingar: til að efla atvinnulíf, auka verðmæti aflans, auka jafnrétti, styrkja náttúruvernd eða bæta stjórnsýslu. Þannig verður menntun að raunverulegu þróunarverkefni sem hefur áhrif langt út fyrir skólastofuna. Þessi starfsemi krefst þó tíma og fjármögnunar – ekki óhóflegrar, en stöðugrar. Í ljósi góðs árangurs mætti ætla að stuðningur við GRÓ og sambærileg verkefni væri sjálfsagður þáttur í íslenskri þróunarsamvinnu til framtíðar. Í stað þess að líta á menntun sem aukaatriði í forgangsröðun, ætti að viðurkenna hana sem grundvallarstoð sjálfbærrar þróunar, og fjárfesta í henni af ábyrgð og framtíðarsýn. Menntun sem þróunarverkefni er hvorki dýrasta né flóknasta leiðin – en hún er líklega áhrifaríkasta leiðin til að breyta samfélögum til lengri tíma. Ísland hefur hér einstakt tækifæri til að nýta sína sérstöðu, ekki með því að gera allt sjálft, heldur með því að styðja aðra til að nýta sína eigin krafta til að nýta náttúrauðlindir sjávar og lands á sjálfbæran hátt og stuðla að jafnrétti. GRÓ-skólarnir sýna að litla landið á Norður-Atlantshafi getur kennt heiminum margt, ef það heldur áfram að trúa á mátt menntunar, samstarfs og virðingar. Og ef íslensk stjórnvöld og samfélag vilja raunverulega leggja sitt af mörkum til sjálfbærrar framtíðar á heimsvísu, þá er þetta ein besta leiðin: að fjárfesta í menntun sem leið til umbreytinga. Í heimi þar sem við stefnum stöðugt að heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun, er menntun ekki bara einn þáttur í forgangsröðun – hún er grunnurinn sjálfur. GRÓ-skólarnir sýna að með skýra áherslu á samfélagsleg áhrif og einstaklingsbundna valdeflingu getur smá þjóð sem Ísland orðið stór í alþjóðlegri þróunarsamvinnu og menntun á sviði nýtingu og verndun náttúruauðlinda, og jafnréttis og því er mikilvægt að efla þessa vinnu enn frekar. Verena Karlsdóttir er lektor við Háskólann á Akureyri Hreiðar Þór Valtýsson er dósent við Háskólann á Akureyri, umsjónarmaður fiskveiðistjórnunarlínu Sjávarútvegsskóla GRÓ Þór Heiðar Ásgeirsson er forstöðumaður Sjávarútvegsskóla GRÓ, Hafrannsóknarstofnun
Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson Skoðun
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Kópavogsmódelið – sveigjanleiki á pappír, en álag á foreldrar í raun og veru Örn Arnarson skrifar
Skoðun Uppgjöf Reykjavíkurborgar í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir Skoðun
Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein Skoðun
Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson Skoðun