Beittu listamönnum sem leynivopni í kalda stríðinu Kolbeinn Tumi Daðason skrifar 24. júlí 2025 11:32 Rokkstjörnurnar Tom Keiger úr Cinderella, Klaus Meine úr Scorpions), Alexei Belov úr Gorky Park, Ozzy heitinn Osbourn , Jon Bon Jovi, Richie Sambora á flugvellinum í Moskvu í ágúst 1989. Getty/Koh Hasebe Var það söngvarinn Klaus Meine eða menningarvopnasmiðja CIA sem samdi lag vesturþýsku hljómsveitarinnar Scorpions, Wind of Change? Í seinni hluta tveggja þátta um þetta heimsfræga lag og samsæriskenninguna sem tengist því, fjalla prófessorarnir Hulda Þórisdóttir og Eiríkur Bergmann í hlaðvarpsþættinum Skuggavaldið um sögulega staðreynd: að vestrænar leyniþjónustur beittu menningu markvisst sem vopni í hugmyndabaráttu gegn Sovétríkjunum áratugum saman. Menning sem hugmyndafræðilegt vopn Frá miðri tuttugustu öld studdi CIA markvisst við dreifingu bókmennta sem gætu grafið undan hugmyndafræði og stjórn kommúnista í Sovétríkjunum. Þetta voru bækur á borð við 1984 eftir George Orwell, Gúlag-eyjarnar eftir Aleksandr Solzhenitsyn og Doctor Zhivago eftir Boris Pasternak. Þessum verkum var smyglað á rússnesku inn fyrir járntjaldið og dreift meðal ungs fólks sem þyrsti í aðra sýn á heiminn. Leyniþjónustan bandaríska fjármagnaði líka á laun bókmenntatímarit eins og Encounter og sendi djassgoðsagnir á borð við Louis Armstrong austur á bóginn sem útsendara vestrænnar menningar. Tónlist, sem áður þótti saklaus og ópólitísk, varð í þessu samhengi að tákni frelsis, andófs og hugmyndafræðilegrar ógnar. Gítarar sem byltingarvopn? Í ljósi þess er kannski ekki svo fráleitt að spyrja hvort lag eins og Wind of Change hafi meðvitað verið hluti af þessari menningarherferð. Sú kenning, sem rannsóknarblaðamaðurinn Patrick Radden Keefe vakti fyrst máls á, hefur þó aldrei verið staðfest – og er, þegar nánar er að gáð, lítt trúverðug, eins og þáttastjórnendur Skuggavaldsins komast að í umfjöllun sinni. Scorpions, sem þá voru vinsælasta vestræna rokkhljómsveitin austan járntjaldsins, komu frá klofnu Þýskalandi. Þegar þeir stigu á svið í Lenínsleikvanginum í Moskvu árið 1989, fluttu þeir tónlist sem hafði áður verið bönnuð í Sovétríkjunum. Klaus Meine lýsti því síðar hvernig hann hafði gengið meðfram Moskvuá eftir tónleikana og orðið djúpt snortinn af andrúmsloftinu. Úr þeirri upplifun varð til lagið Wind of Change – hljómur umbreytinga sem bar með sér fyrirheit um nýja heimsmynd, rétt áður en Berlínarmúrinn féll. Raunverulegt eða rómantískt? Hvorki CIA né Meine hafa viðurkennt neitt samkrull í málinu. Sumir fyrrverandi starfsmenn leyniþjónustunnar brosa dularfullir þegar þeir eru spurðir; aðrir hlæja og segja: „Við fórum vissulega í djass… en hármetal? Það væri fullmikið, jafnvel fyrir okkur.“ Þáttastjórnendur Skuggavaldsins velta þó ekki eingöngu fyrir sér trúverðugleika kenningarinnar – heldur beina sjónum að því hvernig slík frásögn, jafnvel þótt hún sé röng, varpar ljósi á hvernig við upplifum söguna, valdið og merkinguna sem við leggjum í atburði. Því jafnvel þótt Wind of Change hafi orðið til í einlægni rokkara sem fékk hugljómun við Moskvuá, varð lagið engu að síður að tákni í menningarstríði – með eða án aðkomu spæjara. Þáttinn má heyra hér að neðan. Alla þætti Skuggavaldsins má heyra á vef Tals. Skuggavaldið Kalda stríðið Mest lesið Björgvin Franz kaupir 36 fermetra íbúð í miðbænum Lífið Furðuleg forréttindablinda Gagnrýni Innlit: „Ég bý í draumahúsinu“ Lífið Lína orðin að „peningasjúkum TikTok-trúði“ eða sjálfsögð markaðssetning? Menning Hiti í Hringekjunni Tíska og hönnun Þau eru tilnefnd til Sjónvarpsverðlaunanna fyrir árið 2023 Bíó og sjónvarp Sýna(r)brjóstin, sýna stuðning Lífið „Sextán ára stelpa hefur lítið að gera við svona háa upphæð“ Lífið „Gerði grín að líkamanum mínum og sagði að ég ætti að tala minna“ Lífið Innlit í þriggja hæða veitingastaðinn Bryggjuhúsið sem er í húsi frá 1863 Lífið Fleiri fréttir „Sextán ára stelpa hefur lítið að gera við svona háa upphæð“ Sýna(r)brjóstin, sýna stuðning Brjánn ávarpaði alla áhorfendur leiksins rétt fyrir upphafsflautið Innlit í þriggja hæða veitingastaðinn Bryggjuhúsið sem er í húsi frá 1863 Björgvin Franz kaupir 36 fermetra íbúð í miðbænum Innlit: „Ég bý í draumahúsinu“ „Gerði grín að líkamanum mínum og sagði að ég ætti að tala minna“ Óttast að hann sé fyrsta fórnarlamb flugunnar Fögnuðu fallegri og óvæntri vináttu Svikarar höfðu fjórar milljónir af Aroni Can „Setti sjálfa mig í fyrsta sæti og hef aldrei verið hamingjusamari“ Hvetur hávaxnar stelpur til að vera stoltar af hæð sinni Stjörnulífið: „Bið ekki um meira“ „Við María eigum rosalega fallegt samband og erum þakklát hvort fyrir annað“ Nóa-Siríus fjölskyldan fyrrverandi selur súkkulaðihöll Fær ógeðistilfinningu eftir fullnægingu Hugleiki Dagssyni hent út af Facebook Áhrifavaldur greiddi sextán milljónir fyrir auglýsingar á samfélagsmiðlum: „Hvar eru allir peningarnir?” Íslenska stelpan sem eltir drauminn í Los Angeles Sam Rivers úr Limp Bizkit látinn Krakkatían: IKEA-geitin, októberfest og reikistjarna Tveir skiptu með sér sjöfalda pottinum Dýri kveður Íþróttaálfinn eftir tuttugu ár Fjögur hundruð milljónir króna í skjalatösku í Hveragerði Fjórir á lista Páls hættir við „Vinir mínir settu stöðugt út á mig og niðurlægðu mig“ Mikil og góð stemning á uppskeruhátíð Skaftárhrepps Andri Björns stendur vaktina allar helgar „Af hverju ætti ég að lifa lífi mínu svona?“ Fær reglulega að heyra: „Þú lékst Skara!“ Sjá meira
Í seinni hluta tveggja þátta um þetta heimsfræga lag og samsæriskenninguna sem tengist því, fjalla prófessorarnir Hulda Þórisdóttir og Eiríkur Bergmann í hlaðvarpsþættinum Skuggavaldið um sögulega staðreynd: að vestrænar leyniþjónustur beittu menningu markvisst sem vopni í hugmyndabaráttu gegn Sovétríkjunum áratugum saman. Menning sem hugmyndafræðilegt vopn Frá miðri tuttugustu öld studdi CIA markvisst við dreifingu bókmennta sem gætu grafið undan hugmyndafræði og stjórn kommúnista í Sovétríkjunum. Þetta voru bækur á borð við 1984 eftir George Orwell, Gúlag-eyjarnar eftir Aleksandr Solzhenitsyn og Doctor Zhivago eftir Boris Pasternak. Þessum verkum var smyglað á rússnesku inn fyrir járntjaldið og dreift meðal ungs fólks sem þyrsti í aðra sýn á heiminn. Leyniþjónustan bandaríska fjármagnaði líka á laun bókmenntatímarit eins og Encounter og sendi djassgoðsagnir á borð við Louis Armstrong austur á bóginn sem útsendara vestrænnar menningar. Tónlist, sem áður þótti saklaus og ópólitísk, varð í þessu samhengi að tákni frelsis, andófs og hugmyndafræðilegrar ógnar. Gítarar sem byltingarvopn? Í ljósi þess er kannski ekki svo fráleitt að spyrja hvort lag eins og Wind of Change hafi meðvitað verið hluti af þessari menningarherferð. Sú kenning, sem rannsóknarblaðamaðurinn Patrick Radden Keefe vakti fyrst máls á, hefur þó aldrei verið staðfest – og er, þegar nánar er að gáð, lítt trúverðug, eins og þáttastjórnendur Skuggavaldsins komast að í umfjöllun sinni. Scorpions, sem þá voru vinsælasta vestræna rokkhljómsveitin austan járntjaldsins, komu frá klofnu Þýskalandi. Þegar þeir stigu á svið í Lenínsleikvanginum í Moskvu árið 1989, fluttu þeir tónlist sem hafði áður verið bönnuð í Sovétríkjunum. Klaus Meine lýsti því síðar hvernig hann hafði gengið meðfram Moskvuá eftir tónleikana og orðið djúpt snortinn af andrúmsloftinu. Úr þeirri upplifun varð til lagið Wind of Change – hljómur umbreytinga sem bar með sér fyrirheit um nýja heimsmynd, rétt áður en Berlínarmúrinn féll. Raunverulegt eða rómantískt? Hvorki CIA né Meine hafa viðurkennt neitt samkrull í málinu. Sumir fyrrverandi starfsmenn leyniþjónustunnar brosa dularfullir þegar þeir eru spurðir; aðrir hlæja og segja: „Við fórum vissulega í djass… en hármetal? Það væri fullmikið, jafnvel fyrir okkur.“ Þáttastjórnendur Skuggavaldsins velta þó ekki eingöngu fyrir sér trúverðugleika kenningarinnar – heldur beina sjónum að því hvernig slík frásögn, jafnvel þótt hún sé röng, varpar ljósi á hvernig við upplifum söguna, valdið og merkinguna sem við leggjum í atburði. Því jafnvel þótt Wind of Change hafi orðið til í einlægni rokkara sem fékk hugljómun við Moskvuá, varð lagið engu að síður að tákni í menningarstríði – með eða án aðkomu spæjara. Þáttinn má heyra hér að neðan. Alla þætti Skuggavaldsins má heyra á vef Tals.
Skuggavaldið Kalda stríðið Mest lesið Björgvin Franz kaupir 36 fermetra íbúð í miðbænum Lífið Furðuleg forréttindablinda Gagnrýni Innlit: „Ég bý í draumahúsinu“ Lífið Lína orðin að „peningasjúkum TikTok-trúði“ eða sjálfsögð markaðssetning? Menning Hiti í Hringekjunni Tíska og hönnun Þau eru tilnefnd til Sjónvarpsverðlaunanna fyrir árið 2023 Bíó og sjónvarp Sýna(r)brjóstin, sýna stuðning Lífið „Sextán ára stelpa hefur lítið að gera við svona háa upphæð“ Lífið „Gerði grín að líkamanum mínum og sagði að ég ætti að tala minna“ Lífið Innlit í þriggja hæða veitingastaðinn Bryggjuhúsið sem er í húsi frá 1863 Lífið Fleiri fréttir „Sextán ára stelpa hefur lítið að gera við svona háa upphæð“ Sýna(r)brjóstin, sýna stuðning Brjánn ávarpaði alla áhorfendur leiksins rétt fyrir upphafsflautið Innlit í þriggja hæða veitingastaðinn Bryggjuhúsið sem er í húsi frá 1863 Björgvin Franz kaupir 36 fermetra íbúð í miðbænum Innlit: „Ég bý í draumahúsinu“ „Gerði grín að líkamanum mínum og sagði að ég ætti að tala minna“ Óttast að hann sé fyrsta fórnarlamb flugunnar Fögnuðu fallegri og óvæntri vináttu Svikarar höfðu fjórar milljónir af Aroni Can „Setti sjálfa mig í fyrsta sæti og hef aldrei verið hamingjusamari“ Hvetur hávaxnar stelpur til að vera stoltar af hæð sinni Stjörnulífið: „Bið ekki um meira“ „Við María eigum rosalega fallegt samband og erum þakklát hvort fyrir annað“ Nóa-Siríus fjölskyldan fyrrverandi selur súkkulaðihöll Fær ógeðistilfinningu eftir fullnægingu Hugleiki Dagssyni hent út af Facebook Áhrifavaldur greiddi sextán milljónir fyrir auglýsingar á samfélagsmiðlum: „Hvar eru allir peningarnir?” Íslenska stelpan sem eltir drauminn í Los Angeles Sam Rivers úr Limp Bizkit látinn Krakkatían: IKEA-geitin, októberfest og reikistjarna Tveir skiptu með sér sjöfalda pottinum Dýri kveður Íþróttaálfinn eftir tuttugu ár Fjögur hundruð milljónir króna í skjalatösku í Hveragerði Fjórir á lista Páls hættir við „Vinir mínir settu stöðugt út á mig og niðurlægðu mig“ Mikil og góð stemning á uppskeruhátíð Skaftárhrepps Andri Björns stendur vaktina allar helgar „Af hverju ætti ég að lifa lífi mínu svona?“ Fær reglulega að heyra: „Þú lékst Skara!“ Sjá meira
Áhrifavaldur greiddi sextán milljónir fyrir auglýsingar á samfélagsmiðlum: „Hvar eru allir peningarnir?”