Kynbundin á­hrif barn­eigna á at­vinnu­þátt­töku og tekjur

Á Kvennaári 2025 hafa á sjötta tug samtaka sameinast um að vekja athygli á kynjamisrétti og vinna að því að kröfur Kvennaárs nái fram að ganga. Af þessu tilefni höfum við hjá ASÍ og BSRB tekið höndum saman um að birta mánaðarlega tölfræði sem varpar ljósi á kynjamisrétti. Að þessu sinni beinum við sjónum okkar að tölfræði um fæðingarorlof, leikskólaþátttöku barna að loknu fæðingarorlofi og áhrifum barneigna á tekjur foreldra.

Í fyrri greinum höfum við fjallað um að atvinnuþátttaka kvenna sé minni en karla, að konur séu líklegri til að vera í hlutastörfum og séu að jafnaði með lægri laun. Áhrifin eru þau að konur á eftirlaunaaldri eru að jafnaði með lægri tekjur en karlar. Rannsóknir sýna að áhrif barnaeigna á atvinnuþátttöku kvenna eru mjög mikil og mun meiri en á karla. Þó Ísland komi betur út en flestar aðrar þjóðir innan OECD hafa barneignir mun meiri áhrif á atvinnuþátttöku kvenna hér á landi en í Noregi, Svíþjóð og Danmörku.

Fæðingarorlof tryggir börnum þau grundvallarréttindi að njóta samvista við foreldra sína á fyrsta æviárinu og á að auðvelda samræmingu fjölskyldu- og atvinnulífs. Að því loknu þurfa flestir foreldrar að finna leiðir til að brúa bilið þar til leikskóli tekur við. Fæst barnanna komast beint á leikskóla, sum börn komast inn á ungbarnaleikskóla og önnur til dagforeldra, en mjög oft eru það mæðurnar sem brúa bilið með lengri fjarveru frá vinnumarkaði og áhrifin á tekjur þeirra mikil.

Fæðingarorlof

Árið 2000 tóku gildi ný og framsækin lög um níu mánaða fæðingarorlof sem tryggðu hvoru foreldri um sig þriggja mánaða sjálfstæðan rétt og svo gátu þau skipt þremur mánuðum á milli sín að eigin vild. Fæðingarorlofið hefur síðan þá verið lengt í skrefum og frá árinu 2021 hafa foreldrar hvort um sig átt sjálfstæðan sex mánaða rétt til fæðingarorlofs, en geta framselt einn og hálfan mánuð af rétti sínum til hins foreldrisins. Á myndinni sem unnin er upp úr ársskýrslu Fæðingarorlofssjóðs má sjá skýra kynjaskiptingu í nýtingu færðingarorlofs.

Nær allar mæður nýta sinn sjálfstæða sex mánaða rétt til fæðingarorlofs auk eins og hálfs mánaðar sem feðurnir framselja þeim í flestum tilvikum. Eftir lengingu fæðingarorlofsins í tólf mánuði voru konur að jafnaði tæplega 220 daga í fæðingarorlofi og karlar 130 daga árin 2021 og 2022. Upplýsingarnar fyrir árin 2023 og 2024 eru bráðabirgðatölur svo óvarlegt er að draga ályktanir út frá þeim. Það vekur hins vegar athygli að hlutfall þeirra feðra sem ekki fullnýta sinn óframseljanlega rétt (gula línan á mynd 1) hefur farið vaxandi síðustu ár, fæðingarorlofstímabil mæðra er því að jafnaði mun lengra og fjarvera þeirra af vinnumarkaði af þeim sökum lengri.

Foreldrar fá 80% af launum í fæðingarorlofi en þak er á greiðslum úr Fæðingarorlofssjóði. Framan af hafði þakið áhrif á fáa við orlofstöku en í kjölfar efnahagshrunsins 2008 voru greiðslurnar skertar verulega og sú skerðing hefur ekki enn verið dregin til baka að fullu. Greiðsluþakið virðist hafa mun meiri áhrif á nýtingu fæðingarorlofsdaga feðra en mæðra. Í nokkur ár stóð þakið í stað í 600 þúsund krónum og sífellt stærri hópur foreldra fór því yfir þakið eins og sjá má á mynd 2. Með hækkun þaksins í 700 þúsund krónur árið 2024 lækkaði hlutfallið en samt sem áður voru tekjur 37% feðra og 18% mæðra yfir þakinu. Þakið er nú 800 þúsund krónur.

Leikskólar

Á síðustu tveimur áratugum hefur hlutfall barna undir tveggja ára aldri sem fá leikskólapláss hækkað jafnt og þétt, úr tæplega 15% barna árið 2001 í 56% árið 2021. Á mynd 3 má hins vegar sjá lækkun milli áranna 2021 og 2023, niður í 44% barna. Því voru 56% barna á aldrinum 12-23 mánaða ekki með leikskólapláss á árinu 2023.

Í norrænum samanburði sést að Ísland stendur ekki fremst þegar kemur að leikskólaþátttöku yngstu barnanna. Árið 2023 voru 48% barna yngri en 3 ára í leikskóla hér á landi. Það er hærra en meðaltalið í Evrópusambandinu (38%), en lægra en á hinum Norðurlöndunum – að Finnlandi undanskildu.

Í Danmörku eru 70% barna undir þriggja ára aldri á leikskóla og í Noregi og Svíþjóð um 60%. Munurinn skýrist einkum af því að þar komast börn fyrr inn í leikskóla, strax á fyrsta eða öðru ári. Þessi samanburður sýnir að við höfum ekki náð jafn langt og nágrannaþjóðir okkar þegar kemur að því að tryggja börnum leikskólavist sem skýrir að hluta af hverju barneignir hafa meiri áhrif á atvinnuþátttöku kvenna hér á landi en í Noregi, Svíþjóð og Danmörku.

Áhrif barneigna á tekjur

Niðurstöður nýrrar rannsóknar um tekjumissi við barneignir á Íslandi eru sláandi. Rannsóknin er lokaritgerðvið Háskóla Íslands unnin af Unu Margréti Lyngdal Reynisdóttur í samvinnu við fjármála- og efnahagsráðuneytið og kannar áhrif barneigna á launatekjur foreldra á árunum 2007-2018.

Eins og sjá má á mynd 5 þróast rauntekjur karla og kvenna með svipuðum hætti fram að fæðingu fyrsta barns. Skörp skil verða í þróuninni í kringum barnsfæðinguna þegar rauntekjur kvenna dragast saman um rúm 30% á meðan karlar hækka örlítið í tekjum eða standa í stað. Rauntekjur mæðra dragast áfram saman og árið eftir fæðingu nemur samdrátturinn í tekjum kvenna tæpum 50% samanborið við árið fyrir fæðingu og 5 árum eftir barneign eru tekjur kvenna enn um 25% lægri en þær voru fyrir fæðingu á meðan rauntekjur feðra hækka. Tekjumissir kvenna við barneignir í hlutfalli við karla er því enn um 36,5 prósent fimm árum eftir fæðingu fyrsta barns.

Í rannsókninni er einnig skoðuð þróun yfir lengra tímabil, áhrif af mismunandi aldri foreldra, tekjudreifingu, hjúskaparstöðu, búsetu og árabili sem fæðingin átti sér stað á auk áhrifa af fæðingu annars barns. Í stuttu máli gætir enn verulegra áhrifa af barneign á rauntekjur kvenna tíu árum eftir fæðingu.

Þarf þetta að vera svona?

Barneignir hafa mikil áhrif á fjárhagslegt sjálfstæði kvenna því þær taka að jafnaði mun lengra fæðingarorlof en feður og eru auk þess enn lengur af vinnumarkaði vegna skorts á dagvistun þegar fæðingarorlofi sleppir. Þessi kynbundni munur í umönnun yngstu barnanna kann að hafa áhrif á atvinnuþátttöku til lengri tíma.

Fæðingarorlofið og leikskólar eru grunnstoðir fyrir fjölskyldur ungra barna. Með jafnari skiptingu fæðingarorlofsins og leikskólaplássum fyrir börn frá því fæðingarorlofi sleppir má draga úr tekjumissi kvenna við barneignir og stuðla þannig að raunverulegu kynjajafnrétti.

Sigríður Ingibjörg er hagfræðingur BSRB og Steinunn er hagfræðingur hjá ASÍ.