Þetta er beint úr æð frá fólkinu í þessum samfélögum

Þjóðsögur, goðsögur, ævintýri og dæmisögur, allt eru þetta forverar smásögunnar og stundum sér maður einhverjar leifar af þessu inni í nútíma smásögunni,“ segir Rúnar Helgi Vignisson, bókmenntafræðingur og rithöfundur, sem ásamt Kristínu Guðrúnu Jónsdóttur og Jóni Karli Helgasyni annaðist útgáfu á Smásögur heimsins, Rómanska-Ameríka. Verkið er 2. bindi af Smásögum heimsins en Norður-Ameríka var fyrsta álfan sem kom út í ritröðinni.

Rúnar Helgi segir að það hafi svo gerst um miðja nítjándu öld að menn hafi farið að losa sig frá ýmsum einkennum þessara forma, svo sem að sögupersónurnar væru allt að því guðlegar og mannbætandi boðskapur í sögunum. „Á þessum tíma fóru menn út í þær fagurfræðilegu pælingar sem við þekkjum í nútíma smásögunni.“

Staður smælingjans

Það er stundum haft á orði að eitt af einkennum nútíma smásögunnar sé að í henni sé tekist á við stórar stundir í lífi sögupersónunnar. Rúnar Helgi tekur undir þetta og bendir á að það sé oft talað um að smásagan fjalli um eitthvað eitt. „Þetta er auðvitað ekki algilt, en oft er þetta ein aðalpersóna og einn stór atburður sem gjarnan breytir sýn aðalpersónunnar á sjálfa sig og heiminn. Þetta eru svona hugljómunaraugnablik. Þetta getur t.d. verið þannig að persónan standi frammi fyrir einhvers konar vali og þurfi að velja leiðina, stundum lýkur sögunni þar án þess að okkur sé sagt meira. Svo er gjarnan talað um að hægt eigi að vera að lesa smásöguna í einni lotu.“

Rúnar Helgi segir að í smásögunni sé líka algengt að finna sitthvað sem mörg okkar eru að takast á við frá degi til dags. „Smásagan á einhvern veginn mjög vel við smælingjann. Við eigum t.d. okkar Gest Pálsson og í smásögunum hans er smælingjaminnið afar sterkt. Hið sama má segja um söguna Frakkann eftir Gogol, sem er ein af þekktustu smásögum heimsins, en þar önglar fátækur skrifstofumaður saman fyrir frakka, mánuðum ef ekki árum saman, en svo er frakkanum stolið af honum í fyrsta skipti sem hann fer í hann. Þetta er mjög grimmt en sýnir okkur vel að smælinginn skipar grundvallarsess í smásögunni.“

Einkenni heimsálfa

Í ritröðinni eru settar fram smásögur úr hverri heimsálfu fyrir sig og Rúnar Helgi segir að hugmyndin að verkefninu hafi komið fram fyrir um það bil tuttugu árum. „Upphaflega var þetta hugsað sem eitt stórt bindi en svo sýndist okkur að það væri þægilegra að vinna þetta svona auk þess sem það er líka þægilegra fyrir lesandann. Við höfum reynt að gæta þess að bindin séu ekki of þykk þannig að lesandinn rotist ekki ef hann dottar út frá lestrinum,“ segir Rúnar Helgi léttur og bætir við að næsta bindi gæti reyndar orðið örlítið stærra en tvö fyrstu þar sem þau ætla að steypa saman Asíu og Eyjaálfu.

En birtast augljóslega í smásagnaforminu menningareinkenni hverrar álfu fyrir sig, er það jafnvel skýrara en í skáldsögunni? „Ég vil nú ekki dæma um það hvort það sé skýrara í smásögunni. En mér finnst oft að smásagan taki utan um viðkvæm augnablik í lífi einstaklinga og spegli þannig meginviðfangsefni í sínum löndum eða jafnvel heimsálfum. Það er til að mynda ótrúlega mikill munur á milli Norður- og Suður-Ameríku hvað þetta varðar.

Spennandi blanda

Viðfangsefnin sem maður sér í Suður-Ameríku, og við lásum nú nægilega mikið af sögum til þess að átta okkur á því, endurspegla klárlega margt af því sem fólk er að fást við í þessum löndum. Það eru herforingjastjórnir, fátækt, staða konunnar og á eyjunum í Karíbahafi er algengt að verið sé að takast á við sambandið við fyrrverandi herraþjóðir. Þetta er oft alveg svakalega nöturlegur veruleiki sem þarna er til umfjöllunar.“ Kemur þá smælingjaminnið þar sterkt inn? „Já, alveg klárlega. Það er að finna í mörgum sögum, ekki síst þeim sem fjalla um konur, þar eru einstaklingar sem eiga á brattann að sækja.“

Rúnar Helgi bendir á að í smásögum Suður-Ameríku komi inn höfundar töfraraunsæisins og þeir eigi líka ákveðnar rætur í þjóðsögum, ævintýrum og goðsögum, forverum smásögunnar. „Mér hefur fundist að Marquez og þessir töfraraunsæishöfundar séu einmitt að hræra ýmsu saman eins og ævintýrum og goðsögum en bæti líka ýmsu við úr frumbyggjaarfinum. Blandi þessu síðan saman við vestræna sagnahefð svo úr verði þetta töfraraunsæi. Þeir sækja reyndar líka til Faulkners sem er ein af fáum augljósum tengingum þarna á milli en hann var alltaf að vinna með hálfgoðsagnakenndan veruleika og var alltaf mjög upptekinn af sambandi fortíðar og nútíðar. Er í raun með það algjörlega á heilanum þar sem fortíðin deyr aldrei fyrir honum, hún er ekki einu sinni liðin.“

Önnur sýn

Aðspurður um hverju lesendur megi búast við af smásögum Rómönsku-Ameríku segir Rúnar Helgi að þau leitist við að færa fólki þennan heim. „Við reynum að endurspegla hin ýmsu form og viðfangsefni smásögunnar í þessum heimshluta. Einnig leggjum við áherslu á að ná sem flestum löndum inn, þau eru ein sautján í þessu bindi, og við pössum upp á fjölbreytni, bæði í viðfangsefnum og formum. Þarna er heilt hlaðborð af margs konar kræsingum.“

Rúnar Helgi leggur áherslu á að þarna sé að finna aðra sýn á heimsálfuna en fólk fái með sagnfræðinni sem er eftir á eða fréttamennskunni þar sem hlutirnir eru skoðaðir utan frá. „Þarna fær maður þetta innan úr kvikunni, beint úr æð frá fólkinu sem glímir við þennan veruleika þar og þá. Þannig fær maður aðra sýn á heiminn og miklu persónulegri.“

Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 18. janúar.