Tölum um lýðheilsu Sigurrós Elddís Huldudóttir skrifar 22. apríl 2023 09:31 Félagslegur ójöfnuður í heilsu er hugtak sem lýsir því veraldlega mynstri að þeir sem búa við verri félags- og efnahagslega stöðu búa við verri heilsu. Þetta mynstur má rekja til þeirrar félagslegu stöðu sem að fólk býr við og er afleiðing póltíkur sem ekki hefur tekist að tryggja félagslegan jöfnuð. Á Íslandi er staðan sú að grunnskólamenntaðir íslenskumælandi karlmenn lifa að meðaltali 4-5 árum styttra en háskólamenntaðir íslenskumælandi karlmenn. Hjá konum er mynstrið slíkt að grunnskólamenntaðar íslenskumælandi konur lifa að meðaltali 3-4 árum skemur en kynsystur þeirra með háskólamenntun. Þá má ætla að þessi munur er líklegast meiri en hér er lýst þar sem eina greiningin sem átt hefur sér stað er frá gögnum sem safnað var árið 2017 og nær einungis til íslenskumælandi Íslendinga. Þá hafa erlend og íslensk gögn sýnt fram á að kórónuveirufaraldurinn ýtti undir þennan mun. Þá er vert að hafa í huga að 16% af þeim sem hér búa eru með erlendan bakgrunn og margir hverjir hafa ekki tök á að læra íslensku. Snorri Másson orðaði það nokkuð vel á Rás 2 í gærmorgun þegar hann lýsti því að á Íslandi væru að myndast tveir hópar, einhversskonar yfirstétt sem talaði íslensku og hefði aðgang að samfélaginu og svo lágstétt sem að talað væri um en ekki við. Þessi félagslegi ójöfnuður sem að hann lýsti, skilar sér út í heilsufar. Talandi um Ríkisútvarpið þá sýndi Kveikur í vikunni fólk sem býr beinlínis við aðstæður sem ógnar heilsu þeirra. Formaður samtaka leigjenda var ekki hissa á myndefninu sem fram kom í þættinum og sagðist fá slíkar fréttir vikulega. Það að búa við aðstæður þar sem þú færð illt í öndunarveginn á að vera heima hjá þér er mjög, mjög stórt lýðheilsumál. Sá einstaklingur sem býr við slíkar aðstæður er varla móttækilegur til þess að kíkja í ræktina til þess að líða betur eða mála svefnherbergið sitt svart til að bæta svefngæðin? Ástæðurnar fyrir slæmum svefni batna að öllum líkindum ekki við slíkar gjörðir. En er svarið þá ekki bara að mennta fleira fólk til að draga úr heilsubresti? Tjah menntun er bara ein leið til þess að mæla þennan ójöfnuð og það geta heldur ekki allir verið sérfræðingar hjá hinu opinbera er það? Er það réttlætanleg staða að þeir sem ekki hafa tök á að mennta sig lifi styttra en þeir sem hafa tök á því? Það gæti reynst okkur erfiðlega að mennta mikið af fólki þegar þriðjungur drengja sem útskrifast úr íslenskum grunnskólum geta ekki lesið sér til gagns. Þá sýndi skýrsla um brotfall úr framhaldsskólum að sú breyta sem mest hefur áhrif á hvort að ungmenni klári framhaldsskóla er menntun foreldra þeirra. Við 16 ára aldur eru 9 af hverjum 10 ungmennum sem eiga íslenska foreldra skráð í framhaldsskóla en þegar kemur að ungmennun sem eiga foreldra af erlendum uppruna eru 7 af hverjum 10 skráð í framhaldsskóla. Þegar staðan var könnuð þremur árum seinna voru 7 af hverjum 10 ungmennum sem áttu íslenska foreldra enn í framhaldsskóla en einungis 2 af hverjum 10 sem áttu foreldra með erlendan bakgrunn. Íslenskir karlmenn sem einungis lokið hafa grunnskólagöngu eru 2,8 sinnum líklegri til þess að meta líkamlega heilsu sína slæma og 2,1 sinnum líklegri til þess að meta andlega heilsu sína slæma og þar af leiðandi líka líklegri til þess að þurfa á velferðar- og heilbrigðisþjónustu að halda. Við skulum vona að hann sé bara með líkamlega kvilla en ekki andlega þar sem hann hefur að öllum líkindum ekki efni á að sækja sér sálfræðþjónustu þar sem hana er helst að finna, í einkageiranum. Þá er hann einnig tvöfalt líklegri til þess að reykja en háskólamenntaður karlmaður, það er ekki vegna þess að hann veit ekki að það sé skaðlegt að reykja. Þegar við tölum um lýðheilsu, af hverju á það alltaf til að enda í umræðu um íþróttaiðkun(sem vissulega hefur heilsufarslegan ávinning), í öfgakenndum „heilsuráðum“, eða í ábyrgð heilbrigðiskerfisins á stöðu mála eða ábyrgð þeirra í að gera eitthvað í þessu? Af hverju snýst hún ekki um ábyrgð yfirvalda að skapa aðstæður þar sem fólk upplifir að það hafi getu til þess að huga að eigin heilsu? Af hverju snýst umræðan um lýðheilsu ekki um ábyrgð ríkis, sveitarfélaga, atvinnurekenda og stéttarfélaga að tryggja það að fólk læri íslensku á vinnutíma og þeim að kostnaðarlausu? Af hverju snýst hún ekki um að það sé heilsuspillandi að bjóða fólki upp á húsnæðismarkaðinn eins og hann er í dag? Af hverju snýst hún ekki um að bæta loftgæði, með að draga úr bílaumferð til þess að draga úr loftmengun, sem drepur hátt í 60 manns á ári á Íslandi? Af hverju snýst hún ekki um það að í velferðarríkinu Íslandi er fólk í fæðingarorlofi tekjuskert akkúrat þegar útgjöld fólks aukast, meira að segja þeir sem eru á lægstu laununum? Af hverju snýst hún ekki um ábyrgð valdhafa að skapa aðstæður þar sem að foreldrar hafa orku og tíma í að elda hollan mat fyrir börnin sín og setja mörk um skjánotkun? Af hverju snýst hún ekki um að bæta aðstæður í leikskólum svo að leikskólakennarar geti lagt mikilvægan grunn að góðum málþroska fyrir öll börn sem gerir þeim síðan kleift að sækja sér menntun á fullorðinsárum? Af hverju snýst hún ekki um að skapa samfélag þar sem heilsa þrífst og gerir öllum kleift að huga að eigin heilsu? Munurinn á heilsufari fólks felst ekki í því hvort að fólk andi einungis með nefinu, hvort það borði lífrænt í öll mál eða hvort það svelti sig svo tímum skiptir. Munurinn felst heldur ekki í því að þeir sem búa við verri heilsu viti ekki að epli sé hollara en snickers og að vatn sé hollara en pepsi max. Hann felst í þeim mun á félagslegum aðstæðum sem fólk býr við og heilbrigðiskerfið getur lítið gert í þeim málum. Sá munur er að miklu leyti í höndum hins opinbera, og opinber gögn um heilsufar Íslendinga benda til þess að hægt sé að gera betur. Höfundur er meistaranemi í heilsueflingu og heilsusálfræði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilsa Heilbrigðismál Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Er krónan að valda átökum á milli kynslóða? Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Þetta er ekki allt að koma með fjárlagafrumvarpinu Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Viðskiptaþvinganir gegn Ísrael Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Búðu til pláss – fyrir öll börn Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Sjá meira
Félagslegur ójöfnuður í heilsu er hugtak sem lýsir því veraldlega mynstri að þeir sem búa við verri félags- og efnahagslega stöðu búa við verri heilsu. Þetta mynstur má rekja til þeirrar félagslegu stöðu sem að fólk býr við og er afleiðing póltíkur sem ekki hefur tekist að tryggja félagslegan jöfnuð. Á Íslandi er staðan sú að grunnskólamenntaðir íslenskumælandi karlmenn lifa að meðaltali 4-5 árum styttra en háskólamenntaðir íslenskumælandi karlmenn. Hjá konum er mynstrið slíkt að grunnskólamenntaðar íslenskumælandi konur lifa að meðaltali 3-4 árum skemur en kynsystur þeirra með háskólamenntun. Þá má ætla að þessi munur er líklegast meiri en hér er lýst þar sem eina greiningin sem átt hefur sér stað er frá gögnum sem safnað var árið 2017 og nær einungis til íslenskumælandi Íslendinga. Þá hafa erlend og íslensk gögn sýnt fram á að kórónuveirufaraldurinn ýtti undir þennan mun. Þá er vert að hafa í huga að 16% af þeim sem hér búa eru með erlendan bakgrunn og margir hverjir hafa ekki tök á að læra íslensku. Snorri Másson orðaði það nokkuð vel á Rás 2 í gærmorgun þegar hann lýsti því að á Íslandi væru að myndast tveir hópar, einhversskonar yfirstétt sem talaði íslensku og hefði aðgang að samfélaginu og svo lágstétt sem að talað væri um en ekki við. Þessi félagslegi ójöfnuður sem að hann lýsti, skilar sér út í heilsufar. Talandi um Ríkisútvarpið þá sýndi Kveikur í vikunni fólk sem býr beinlínis við aðstæður sem ógnar heilsu þeirra. Formaður samtaka leigjenda var ekki hissa á myndefninu sem fram kom í þættinum og sagðist fá slíkar fréttir vikulega. Það að búa við aðstæður þar sem þú færð illt í öndunarveginn á að vera heima hjá þér er mjög, mjög stórt lýðheilsumál. Sá einstaklingur sem býr við slíkar aðstæður er varla móttækilegur til þess að kíkja í ræktina til þess að líða betur eða mála svefnherbergið sitt svart til að bæta svefngæðin? Ástæðurnar fyrir slæmum svefni batna að öllum líkindum ekki við slíkar gjörðir. En er svarið þá ekki bara að mennta fleira fólk til að draga úr heilsubresti? Tjah menntun er bara ein leið til þess að mæla þennan ójöfnuð og það geta heldur ekki allir verið sérfræðingar hjá hinu opinbera er það? Er það réttlætanleg staða að þeir sem ekki hafa tök á að mennta sig lifi styttra en þeir sem hafa tök á því? Það gæti reynst okkur erfiðlega að mennta mikið af fólki þegar þriðjungur drengja sem útskrifast úr íslenskum grunnskólum geta ekki lesið sér til gagns. Þá sýndi skýrsla um brotfall úr framhaldsskólum að sú breyta sem mest hefur áhrif á hvort að ungmenni klári framhaldsskóla er menntun foreldra þeirra. Við 16 ára aldur eru 9 af hverjum 10 ungmennum sem eiga íslenska foreldra skráð í framhaldsskóla en þegar kemur að ungmennun sem eiga foreldra af erlendum uppruna eru 7 af hverjum 10 skráð í framhaldsskóla. Þegar staðan var könnuð þremur árum seinna voru 7 af hverjum 10 ungmennum sem áttu íslenska foreldra enn í framhaldsskóla en einungis 2 af hverjum 10 sem áttu foreldra með erlendan bakgrunn. Íslenskir karlmenn sem einungis lokið hafa grunnskólagöngu eru 2,8 sinnum líklegri til þess að meta líkamlega heilsu sína slæma og 2,1 sinnum líklegri til þess að meta andlega heilsu sína slæma og þar af leiðandi líka líklegri til þess að þurfa á velferðar- og heilbrigðisþjónustu að halda. Við skulum vona að hann sé bara með líkamlega kvilla en ekki andlega þar sem hann hefur að öllum líkindum ekki efni á að sækja sér sálfræðþjónustu þar sem hana er helst að finna, í einkageiranum. Þá er hann einnig tvöfalt líklegri til þess að reykja en háskólamenntaður karlmaður, það er ekki vegna þess að hann veit ekki að það sé skaðlegt að reykja. Þegar við tölum um lýðheilsu, af hverju á það alltaf til að enda í umræðu um íþróttaiðkun(sem vissulega hefur heilsufarslegan ávinning), í öfgakenndum „heilsuráðum“, eða í ábyrgð heilbrigðiskerfisins á stöðu mála eða ábyrgð þeirra í að gera eitthvað í þessu? Af hverju snýst hún ekki um ábyrgð yfirvalda að skapa aðstæður þar sem fólk upplifir að það hafi getu til þess að huga að eigin heilsu? Af hverju snýst umræðan um lýðheilsu ekki um ábyrgð ríkis, sveitarfélaga, atvinnurekenda og stéttarfélaga að tryggja það að fólk læri íslensku á vinnutíma og þeim að kostnaðarlausu? Af hverju snýst hún ekki um að það sé heilsuspillandi að bjóða fólki upp á húsnæðismarkaðinn eins og hann er í dag? Af hverju snýst hún ekki um að bæta loftgæði, með að draga úr bílaumferð til þess að draga úr loftmengun, sem drepur hátt í 60 manns á ári á Íslandi? Af hverju snýst hún ekki um það að í velferðarríkinu Íslandi er fólk í fæðingarorlofi tekjuskert akkúrat þegar útgjöld fólks aukast, meira að segja þeir sem eru á lægstu laununum? Af hverju snýst hún ekki um ábyrgð valdhafa að skapa aðstæður þar sem að foreldrar hafa orku og tíma í að elda hollan mat fyrir börnin sín og setja mörk um skjánotkun? Af hverju snýst hún ekki um að bæta aðstæður í leikskólum svo að leikskólakennarar geti lagt mikilvægan grunn að góðum málþroska fyrir öll börn sem gerir þeim síðan kleift að sækja sér menntun á fullorðinsárum? Af hverju snýst hún ekki um að skapa samfélag þar sem heilsa þrífst og gerir öllum kleift að huga að eigin heilsu? Munurinn á heilsufari fólks felst ekki í því hvort að fólk andi einungis með nefinu, hvort það borði lífrænt í öll mál eða hvort það svelti sig svo tímum skiptir. Munurinn felst heldur ekki í því að þeir sem búa við verri heilsu viti ekki að epli sé hollara en snickers og að vatn sé hollara en pepsi max. Hann felst í þeim mun á félagslegum aðstæðum sem fólk býr við og heilbrigðiskerfið getur lítið gert í þeim málum. Sá munur er að miklu leyti í höndum hins opinbera, og opinber gögn um heilsufar Íslendinga benda til þess að hægt sé að gera betur. Höfundur er meistaranemi í heilsueflingu og heilsusálfræði.
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun