Dóms­kerfið, til­lögu­gerð, Rétt­læti hins sterka

Úrelt dómskerfi

Eins og rakið var í grein minni Úrelt dómskerfi, sem birt var hér á Vísi 18. ágúst síðastliðinn, erum við með dómskerfi sem miðast við þjóðfélagið eins og það var allavega fyrir árið 1970 það er að segja fyrir að minnsta kosti 50 árum síðan. Það er löngu fyrir tölvuöld eins og við þekkjum hana.

Viðmiðun dómskerfisins við þjóðfélagið eins og það var fyrir löngu síðan get­ur haft áhrif á hugsunarhátt í dómum og val á eðlilegum sönnunar­gögnum eins og rak­ið var þar.

Yfirfara þarf í heild þau lög sem um þetta fjalla svo sem lög um með­ferð einka­mála.

Innleiða þarf réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi sem nýja lagareglu

Dómarinn á að dæma eftir lögunum. Þar stendur ekkert um að hafa eigi réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi að leiðarljósi. Það getur til dæmis orðið til þess að unnt sé að finna setningar hér og hvar í lögunum og setja þær saman þannig að þær myndi eina heild ekki ósvipað og þeir gera sem mynda ákveðna trúarkenningu með því að tína til vers héðan og þaðan úr Biblíunni sem þeir svo boða sem hina einu sönnu trú.

Þetta tel ég að megi laga með einhverri þeirri lagasetningu að dómar skuli um­fram allt vera réttlátir og sanngjarnir og vera í samræmi við heilbrigða skynsemi.

Skerping á reglum um dómsforsendur

Í dómsforsendum er ákveðin tilhneiging dómara að tilgreina einkum þau atriði sem eru dómnum í vil en fjalla lítt um meginrök þess sem dæmt er í mót og sleppa þeim jafnvel alveg. Það gefur dómaranum þann möguleika að geta valið sér sönnun eða sannanir til þess að dæma eftir en sleppa öðrum eins og þær væru ekki til. Það er afgerandi atriði í því að auðvelt sé að dæma hverj­um sem er í vil.

Dómarar verði skyldaðir til þess að skýra dóma frá báðum hliðum í dómsfor­send­­um. Þekktir reyndir lögmenn hafa tjáð mér að samkvæmt lögum eigi þeir að gera það. Þá fara dómarar ekki að lögum. Það breytir því ekki að greinilega þurfi skerpa á þeim.

Aðstoð við dómara

Dómarar þurfa í dag margþætta aðstoð í sífellt flóknari heimi. Dómarar í hér­aði geta ákveðið að hafa með sér tvo með­dómara. Sjaldgæft er að það sé gert enda þung­­l­­amaleg aðferð

Meðal lögmanna er oft talað um að leggja þurfi mál fyrir ákveðna dómara á ein­hvern sérstakan hátt eða að ekki þýði að leggja þennan eða annan hluta málsins fyr­ir ákveðinn dómara vegna þess að hann hafi ekki næga þekkingu á þessu eða hinu, hafi til dæmis ekki þá stærð­fræði­þekkingu sem til þarf.

Þetta má laga með því að dómarar geti leitað ráða eða fengið þjónustu hjá til þess köll­uðu fag­fólki í sérstökum málum, til dæmis háskólakennurum, embættis­mönnum og fólki með mikla þekkingu af at­vinnulífinu. Viðkomandi myndu ein­ungis fá greitt fyrir hvert einstakt verk unnið fyrir dómstólinn. Um getur verið að ræða fræða­svið, bransa­þekk­ingu eða aðra sambærilega þekkingu á þjóðfélaginu.

Smámáladómstóll

Eins og dómskerfið er rekið finnst mér það í raun eingöngu miðast við að öll mál séu stór í snið­um. Snúist dómsmál um 10-20 milljónir króna er mjög hætt við að rekst­ur þess kosti meira en nemur verðmætinu svo ekki sé talað um eitthvað lægri upp­hæðir sem samt geta skipt miklu máli fyrir al­menn­ing.

Í mörgum ríkjum Evrópu og Bandaríkjanna eru starfandi svokallaðir smámála­dóm­stól­ar tengd­ir hinum hefðbundnu dómstólum eins og við þekkjum þá. Þar er fjallað um lítil mál og þræt­ur milli aðila þar sem þeir hittast bara einu sinni í rétt­ar­sal sé málið flutt munnlega og þá án leið­sagnar lögmanns. Ég geri reyndar ráð fyrir hugsanlegum undanfarandi sáttaumleitunum og ráðfærslu aðila við lög­menn.

Hér á landi starfa nokkuð margar nefndir og stofnanir sem unnt er að skjóta mál­um til. Má þar nefna kærunefnd Lögmannafélags Íslands, Kæru­nefnd húsamála, Úr­­skurð­arnefnd trygg­ing­ar­mála og Landlækni sem reyndar er frekar rannsóknar­að­ili en dómstóll. Einkenni þessara nefnda er yfirleitt alltaf að í þeim séu sérfræðing­ar frá þeim stofnunum sem stefnt er í málinu eða eru starfsbræð­ur eða systur þeirra sem stefnt er. Þeir geta því ekki talist hlutlausir. Sætti aðili máls sig ekki við niður­stöð­una getur hann leitað til dómstóla sem þó oftast er ekki grund­völlur fyrir sam­kvæmt ofanrit­uðu.

Þetta fyrirkomulag þarf að brjóta upp og samræma og tengja dóm­stól­unum þann­­ig að óháður dómari dæmi. Áður nefndir að­stoð­ar­menn myndu koma að góð­um notum.

Þeir sem reka mál sitt mál sjálfir

Mjög er verið að þrengja að þeim sem flytja mál sitt sjálfir og skyldum dómara við þá.

Hinn ólöglærði á mjög undir högg að sækja gagnvart lögmanni sem hefur margs konar yfir­burði, til dæmis lögfræðiþekkinguna og þekkingu á öllum rangölum þess hvernig mál fara fram.

Að þrengja að ólöglærðum við að geta flutt mál sitt sjálfir þýðir í raun enn eina að­ferðina við að halda almenningi frá dómskerfinu þar sem þeir efnaminni myndu einkum notfæra sér það.

Lögin um þetta efni þarf að bæta með það að leiðarljósi að jafna aðstöðumuninn.

Aukning skriflegs málflutnings

Núverandi munnlegur mál­flutn­ingur byggir á því að munn­legur vitnisburður hafi mest vægi sem var virki­lega rétt um 1970 og fyrir þann tíma.

Gera má ráð fyrir að skriflegur málflutningur þyrfti að verða algengari og verður það enn frekar í framtíðinni sem mun byggja miklu meira á skriflegum og rafræn­um sönnunum sem oft hentar betur að setja fram og skilja á skriflegan hátt.

Skriflegur rekstur dómsmáls í tveimur umferðum (núna mun aðeins miðað við eina umferð) bætir stöðu hins ólöglærða sem rekur mál sitt sjálfur vegna þess að við það minnka yfirburðir lög­mannsins fyrir margra hluta sakir meðal annars vegna þess að þá getur hinn ólög­­lærði leitað sér lögfræðilegrar ráðgjafar eftir að skrifleg­ur málflutningur lögmannsinns hefur borist.

Gjafsókn

Eins og fram kom í nýlegri grein minni um þetta mál var því haldið fram að einhverjir tugir fólks fái gjafsókn árlega þrátt fyrir viðmiðunarmörk sem virðast töluvert undir lágmarkslaunum og þunglamalegt kerfi sem einna helst virðist ætlað að bregða fæti fyrir sjálft sig.

Kerfið þyrfti að útfæra betur, vera liðugra í sniðum og viðmiðunarmörk fylgi laun­a­­vísitölu. Það þyrfti einnig að geta átt við eitthvað víðtækari hóp en virðist hafa ver­ið ætlunin í upp­hafi þótt það yrði í takmarkaðri mæli.

Lokaorð

Í öllum ofangreindum atriðum er í raun réttlæti hins sterka áberandi eins og finna má nán­ari útskýringar á í bókinni Réttlæti hins sterka, Ádeila á dómskerfið og Alþingi.

Takist að koma þeim umbótum á svo um munar í dómskerfinu sem ég hef kynnt í þessari og tveimur síðustu greinum mínum hér á Vísi, virðist mér það vera for­senda þess að það verði í raun fært fyrir almenning að fara dómstólaleiðina. Gott væri að fá umsagnir um það. Líklegt er að enn vanti upp á. Gott væri að fá ábend­ing­ar um það.

Höfundur er rekstrarverkfræðingur.