Fátækt á Íslandi: Áskoranir, viðkvæmir hópar og leiðir til úrbóta Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar 10. maí 2025 14:30 Í hugum margra tengist Ísland hugmyndum um velmegun, jafnræði og sterkt samfélag. Það kemur því mörgum á óvart að þúsundir Íslendinga, þar á meðal mörg börn, búa við fátækt. Þrátt fyrir að staðan hér sé almennt betri en víða annars staðar í Evrópu, hefur þróunin á undanförnum árum sýnt að fátækt er raunverulegt vandamál sem krefst markvissra aðgerða. Staðan á Íslandi í dag Samkvæmt nýjustu gögnum Hagstofu Íslands voru um 9% einstaklinga á Íslandi undir lágtekjumörkum árið 2023, sem samsvarar til tæplega 35.000 manns. Þetta hlutfall hefur haldist nokkuð stöðugt undanfarin ár, en vert er að taka fram að fátækt meðal barna mælist hærri en hjá fullorðnum — um 13,1% íslenskra barna bjuggu við þær aðstæður að heimilistekjur voru undir lágtekjumörkum árið 2023. Það sem gerir þessa þróun að áhyggjuefni eru ekki aðeins tölurnar sjálfar heldur hvaða hópar búa við mesta áhættu. Fátækt bitnar ekki jafnt á öllum – ákveðnir hópar eru sérstaklega útsettir og búa við verri lífsskilyrði en aðrir. Þessir hópar þurfa sérstaka athygli ef árangur á að nást í baráttunni gegn fátækt. Viðkvæmustu hóparnir Rannsóknir sýna að einstaklingar og fjölskyldur sem búa við ákveðnar félagslegar aðstæður eru líklegri til að lifa við fátækt. Í fyrsta lagi eru það einstæðir foreldrar sem eru í sérstakri hættu; nærri fimmtungur barna sem búa hjá einstæðu foreldri er undir lágtekjumörkum. Þeir sem leigja húsnæði, í stað þess að eiga eigið húsnæði, eru einnig í mun meiri hættu – 18,8% heimila í leiguhúsnæði voru undir lágtekjumörkum árið 2023, samanborið við 6,4% heimila í eigin húsnæði. Innflytjendur og börn þeirra eru enn einn viðkvæmur hópur. Þessi hópur glímir oft við verri vinnumarkaðsstöðu, lægra menntunarstig og minna aðgengi að félagslegum úrræðum, sem allt getur aukið hættu á fátækt. Þá má ekki gleyma börnum öryrkja og fólks með fötlun, en þau börn búa oftar við fátækt en aðrir hópar í samfélaginu. Aðgerðir sem brýnt er að ráðast í Til að draga úr fátækt þarf að grípa til víðtækra og samhæfðra aðgerða sem ná til bæði félagslegra og efnahagslegra þátta. Fyrst og fremst þarf að tryggja öryggi í húsnæðismálum. Byggja þarf mun meira af ódýru og hagkvæmu húsnæði, sérstaklega leiguíbúðum sem eru á viðráðanlegu verði fyrir tekjulága hópa. Einnig þarf að styrkja húsnæðisbótakerfið þannig að fólk í viðkvæmri stöðu hafi raunverulegan aðgang að öruggu og heilnæmu húsnæði. Í öðru lagi þarf að hækka og bæta félagslegar greiðslur. Þetta á sérstaklega við um barnabætur og örorkubætur sem eru mikilvægar tekjulindir fyrir viðkvæma hópa. Slíkar greiðslur verða að nægja til að mæta grunnþörfum eins og mat, húsnæði, heilbrigðisþjónustu og þátttöku í samfélaginu. Þriðja mikilvægasta atriðið er að tryggja aðgang allra barna að gjaldfrjálsri grunnþjónustu. Þetta felur í sér ókeypis skólamáltíðir, aðgengi að íþrótta- og tómstundastarfi og lægri eða engum gjöldum fyrir grunnmenntun á öllum skólastigum og aðra þjónustu sem er lykilatriði í þroska barns. Að lokum þarf að leggja áherslu á atvinnuþátttöku og menntun foreldra. Með því að veita stuðning við endurmenntun, starfsþjálfun og atvinnuleit aukast líkurnar á því að foreldrar komist í störf sem tryggja þeim sjálfbærar tekjur fyrir heimili sín. Er raunhæft að útrýma fátækt á Íslandi? Að útrýma allri fátækt getur virst óraunhæft markmið, en að draga verulega úr henni er bæði mögulegt og innan seilingar. Staðan hjá okkur og frændum okkar á hinum Norðurlöndunum sýnir okkur að með öflugum velferðarkerfum, góðu aðgengi að menntun, öruggum húsnæðismarkaði og jöfnum tækifærum er hægt að halda fátækt í lágmarki. Ísland á nú þegar sterkan grunn — lítið atvinnuleysi, almennt sterkt félagslegt öryggisnet og ríka menntunarhefð — en þennan grunn þarf að styrkja og aðlaga að breyttum aðstæðum í samfélaginu. Þess ber að geta í þessu samhengi að þótt að Norðurlöndin skori almennt vel í alþjóðlegum samanburði og horft sé til þeirra sem fyrirmyndarsamfélaga þegar kemur að sterkri velferðarþjónustu þá erum við að horfa upp á þá stöðu að 12 – 20% barna í þessum löndum búa við fátækt og félagslega einangrun samkvæmt nýjustu mælingum. Það sýnir okkur að jafnvel í sterkustu velferðarkerfum þarf sífellt að halda vakandi athygli, skoða nýjar lausnir og ná fram þverpólitískum vilja til að tryggja að enginn verði skilinn eftir. Skýr stefna og samstillt átak Fátækt á Íslandi er ekki óyfirstíganlegt vandamál, en hún krefst skýrrar stefnu og samstillts átaks. Með markvissum aðgerðum í húsnæðismálum, félagslegri vernd, gjaldfrjálsri grunnþjónustu og auknum atvinnu- og menntunartækifærum fyrir alla, getur Ísland orðið fyrirmyndarland í baráttunni gegn fátækt. Það að tryggja öllum börnum, fjölskyldum og einstaklingum mannsæmandi lífskjör er ekki aðeins siðferðileg skylda — það er fjárfesting í framtíð samfélagsins. Ísland getur – og ætti – að setja sér það markmið að verða land þar sem enginn þarf að búa við skort. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Félagsmál Mest lesið Staða þorpshálfvita er laus til umsóknar Jón Daníelsson Skoðun Hvernig hljómar 100.000 kr. mánaðarlegur samgöngustyrkur? Valur Elli Valsson Skoðun Öryggi og varnir Íslands Kristrún Frostadóttir,Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir,Inga Sæland Skoðun Frá Írak til Gaza: Hvað höfum við lært af lygunum og stríðsbröltinu? Helen Ólafsdóttir Skoðun Gerist þetta aftur á morgun? Ísak Hilmarsson Skoðun Að reikna veiðigjald af raunverulegum aflaverðmætum Kristján Þórður Snæbjarnarson Skoðun Auglýsingaskrum Landsvirkjunar Stefán Georgsson Skoðun Tími til að notast við réttar tölur Sigurjón Þórðarson,Eydís Ásbjörnsdóttir,Eiríkur Björn Björgvinsson Skoðun Týndu hermennirnir okkar Bryndís Haraldsdóttir Skoðun Ábyrg stefna í útlendingamálum Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Þegar bráðamóttakan drepur þig hraðar Hólmfríður Ásta Hjaltadóttir skrifar Skoðun Samkeppnin tryggir hag neytenda Hanna Katrín Friðriksson skrifar Skoðun Stóðhryssur ekki moldvörpur Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Við getum gert betur Einar Bárðarson skrifar Skoðun Tími til að notast við réttar tölur Sigurjón Þórðarson,Eydís Ásbjörnsdóttir,Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Hvernig hljómar 100.000 kr. mánaðarlegur samgöngustyrkur? Valur Elli Valsson skrifar Skoðun Ábyrg stefna í útlendingamálum Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Týndu hermennirnir okkar Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Gerist þetta aftur á morgun? Ísak Hilmarsson skrifar Skoðun Frá Írak til Gaza: Hvað höfum við lært af lygunum og stríðsbröltinu? Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Staða þorpshálfvita er laus til umsóknar Jón Daníelsson skrifar Skoðun Að reikna veiðigjald af raunverulegum aflaverðmætum Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Fréttir af baggavélum og lömbum Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Auglýsingaskrum Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Skoðun Öryggi og varnir Íslands Kristrún Frostadóttir,Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir,Inga Sæland skrifar Skoðun Takk Trump! Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Fíllinn á teikniborði Landsvirkjunar Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Tími til að staldra við Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Hvar er fyrirsjáanleikinn, forsætisráðherra? Monika Margrét Stefánsdóttir skrifar Skoðun 25 metrar í Fannborg Hákon Gunnarsson skrifar Skoðun Krossferðir - Íslamófóbía - Palestína Kristján Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Gefum heimild fyrir kyrrð og kærleik Aðalheiður Mjöll Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Frumvarp til ólaga Jón Ásgeir Sigurvinsson skrifar Skoðun Hervirki í höfuðborg - Svefngenglar við stjórnvölinn Örn Sigurðsson skrifar Skoðun „Drifkraftur að óöryggi og óvissu“ Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Klerkaveldi, trú og stjórnmál Sigurður Árni Þórðarson skrifar Skoðun Stöðvum áætlanir um sjókvíaeldi í Eyjafirði! Harpa Barkardóttir skrifar Skoðun Gamla Reykjavíkurhöfn - Vesturbugt – ákall um nýtt skipulag Páll Jakob Líndal skrifar Skoðun Að elska sjálfan sig – lykill að heilbrigðu starfsumhverfi í leik- og grunnskólum Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun Þegar Sjálfstæðisflokkurinn fann málbeinið sitt Ásta Guðrún Helgadóttir skrifar Sjá meira
Í hugum margra tengist Ísland hugmyndum um velmegun, jafnræði og sterkt samfélag. Það kemur því mörgum á óvart að þúsundir Íslendinga, þar á meðal mörg börn, búa við fátækt. Þrátt fyrir að staðan hér sé almennt betri en víða annars staðar í Evrópu, hefur þróunin á undanförnum árum sýnt að fátækt er raunverulegt vandamál sem krefst markvissra aðgerða. Staðan á Íslandi í dag Samkvæmt nýjustu gögnum Hagstofu Íslands voru um 9% einstaklinga á Íslandi undir lágtekjumörkum árið 2023, sem samsvarar til tæplega 35.000 manns. Þetta hlutfall hefur haldist nokkuð stöðugt undanfarin ár, en vert er að taka fram að fátækt meðal barna mælist hærri en hjá fullorðnum — um 13,1% íslenskra barna bjuggu við þær aðstæður að heimilistekjur voru undir lágtekjumörkum árið 2023. Það sem gerir þessa þróun að áhyggjuefni eru ekki aðeins tölurnar sjálfar heldur hvaða hópar búa við mesta áhættu. Fátækt bitnar ekki jafnt á öllum – ákveðnir hópar eru sérstaklega útsettir og búa við verri lífsskilyrði en aðrir. Þessir hópar þurfa sérstaka athygli ef árangur á að nást í baráttunni gegn fátækt. Viðkvæmustu hóparnir Rannsóknir sýna að einstaklingar og fjölskyldur sem búa við ákveðnar félagslegar aðstæður eru líklegri til að lifa við fátækt. Í fyrsta lagi eru það einstæðir foreldrar sem eru í sérstakri hættu; nærri fimmtungur barna sem búa hjá einstæðu foreldri er undir lágtekjumörkum. Þeir sem leigja húsnæði, í stað þess að eiga eigið húsnæði, eru einnig í mun meiri hættu – 18,8% heimila í leiguhúsnæði voru undir lágtekjumörkum árið 2023, samanborið við 6,4% heimila í eigin húsnæði. Innflytjendur og börn þeirra eru enn einn viðkvæmur hópur. Þessi hópur glímir oft við verri vinnumarkaðsstöðu, lægra menntunarstig og minna aðgengi að félagslegum úrræðum, sem allt getur aukið hættu á fátækt. Þá má ekki gleyma börnum öryrkja og fólks með fötlun, en þau börn búa oftar við fátækt en aðrir hópar í samfélaginu. Aðgerðir sem brýnt er að ráðast í Til að draga úr fátækt þarf að grípa til víðtækra og samhæfðra aðgerða sem ná til bæði félagslegra og efnahagslegra þátta. Fyrst og fremst þarf að tryggja öryggi í húsnæðismálum. Byggja þarf mun meira af ódýru og hagkvæmu húsnæði, sérstaklega leiguíbúðum sem eru á viðráðanlegu verði fyrir tekjulága hópa. Einnig þarf að styrkja húsnæðisbótakerfið þannig að fólk í viðkvæmri stöðu hafi raunverulegan aðgang að öruggu og heilnæmu húsnæði. Í öðru lagi þarf að hækka og bæta félagslegar greiðslur. Þetta á sérstaklega við um barnabætur og örorkubætur sem eru mikilvægar tekjulindir fyrir viðkvæma hópa. Slíkar greiðslur verða að nægja til að mæta grunnþörfum eins og mat, húsnæði, heilbrigðisþjónustu og þátttöku í samfélaginu. Þriðja mikilvægasta atriðið er að tryggja aðgang allra barna að gjaldfrjálsri grunnþjónustu. Þetta felur í sér ókeypis skólamáltíðir, aðgengi að íþrótta- og tómstundastarfi og lægri eða engum gjöldum fyrir grunnmenntun á öllum skólastigum og aðra þjónustu sem er lykilatriði í þroska barns. Að lokum þarf að leggja áherslu á atvinnuþátttöku og menntun foreldra. Með því að veita stuðning við endurmenntun, starfsþjálfun og atvinnuleit aukast líkurnar á því að foreldrar komist í störf sem tryggja þeim sjálfbærar tekjur fyrir heimili sín. Er raunhæft að útrýma fátækt á Íslandi? Að útrýma allri fátækt getur virst óraunhæft markmið, en að draga verulega úr henni er bæði mögulegt og innan seilingar. Staðan hjá okkur og frændum okkar á hinum Norðurlöndunum sýnir okkur að með öflugum velferðarkerfum, góðu aðgengi að menntun, öruggum húsnæðismarkaði og jöfnum tækifærum er hægt að halda fátækt í lágmarki. Ísland á nú þegar sterkan grunn — lítið atvinnuleysi, almennt sterkt félagslegt öryggisnet og ríka menntunarhefð — en þennan grunn þarf að styrkja og aðlaga að breyttum aðstæðum í samfélaginu. Þess ber að geta í þessu samhengi að þótt að Norðurlöndin skori almennt vel í alþjóðlegum samanburði og horft sé til þeirra sem fyrirmyndarsamfélaga þegar kemur að sterkri velferðarþjónustu þá erum við að horfa upp á þá stöðu að 12 – 20% barna í þessum löndum búa við fátækt og félagslega einangrun samkvæmt nýjustu mælingum. Það sýnir okkur að jafnvel í sterkustu velferðarkerfum þarf sífellt að halda vakandi athygli, skoða nýjar lausnir og ná fram þverpólitískum vilja til að tryggja að enginn verði skilinn eftir. Skýr stefna og samstillt átak Fátækt á Íslandi er ekki óyfirstíganlegt vandamál, en hún krefst skýrrar stefnu og samstillts átaks. Með markvissum aðgerðum í húsnæðismálum, félagslegri vernd, gjaldfrjálsri grunnþjónustu og auknum atvinnu- og menntunartækifærum fyrir alla, getur Ísland orðið fyrirmyndarland í baráttunni gegn fátækt. Það að tryggja öllum börnum, fjölskyldum og einstaklingum mannsæmandi lífskjör er ekki aðeins siðferðileg skylda — það er fjárfesting í framtíð samfélagsins. Ísland getur – og ætti – að setja sér það markmið að verða land þar sem enginn þarf að búa við skort. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi.
Tími til að notast við réttar tölur Sigurjón Þórðarson,Eydís Ásbjörnsdóttir,Eiríkur Björn Björgvinsson Skoðun
Skoðun Tími til að notast við réttar tölur Sigurjón Þórðarson,Eydís Ásbjörnsdóttir,Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar
Skoðun Frá Írak til Gaza: Hvað höfum við lært af lygunum og stríðsbröltinu? Helen Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Öryggi og varnir Íslands Kristrún Frostadóttir,Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir,Inga Sæland skrifar
Skoðun Að elska sjálfan sig – lykill að heilbrigðu starfsumhverfi í leik- og grunnskólum Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar
Tími til að notast við réttar tölur Sigurjón Þórðarson,Eydís Ásbjörnsdóttir,Eiríkur Björn Björgvinsson Skoðun