Kvóta­verð, veiði­gjald, fjár­festing og arð­semi í sjávarút­vegi

Sumt í framgöngu fulltrúa SFS í umræðunni um veiðigjaldafrumvarpið er ekki alveg í anda þeirrar hófstilltu og málefnalegu umræðu sem þeir auglýsa eftir. Dæmi um þetta er nýleg grein á Vísi, sem er líka á heimasíðu SFS, Daði Már týnir sjálfum sér. Þar skammar hinn kappsami framkvæmdastjóri SFS fjármála- og efnahagsráðherrann, Daða, fyrir að hafa í dag aðra skoðun en hann hafði fyrir meir en áratug. Í lok greinarinnar segir hún: „Hann (Daði) gerði betur í því að virða það sem hann sjálfur hefur sagt. Það heitir að vera samkvæmur sjálfum sér og hefur fram til þessa verið talið kostur, frekar en löstur.“ En er það ekki kostur ef menn breyta um afstöðu þegar þeir efast um réttmæti fyrri skoðana?

Fyrir fáum árum gagnrýndi ég skýrslu sem Daði skrifaði um veiðigjald sem lagt væri á með svonefndri fyrningarleið. Skömmu áður birtist á heimasíðu SFS lofgjörð Heiðrúnar Lindar um skýrslu Daða en SFS hafði beðið Ragnar Árnason að uppfæra hana með sömu aðferðafræði en nýrri gögnum. Bæði Ragnar og Daði samþykktu að eitthvað væri til í ábendingum mínum, einkum mikilvægustu atriðunum. Ég taldi mig þurfa að gera minniháttar athugasemdir við andsvar Ragnars en ég virði viðbrögð þeirra. Við gerum öll mistök. Fulltrúar SFS hafa verið samkvæmir sjálfum sér og ekkert sagt.

Í grein á heimasíðu SFS skorar Birta Karen Tryggvadóttir, hagfræðingur SFS, á þá sem taka þátt í umræðunni um sjávarútvegsmál að skoða staðreyndir. Hér á eftir mun ég ræða málefni sjávarútvegsins út frá tölum Hagstofunnar og fleiri opinberra stofnana, en fyrst ætla ég að skoða samhengi nokkurra stærða. Það hjálpar til við skilning á tölunum.

Kvótaverð og arðsemi

Auðlindarenta er skilgreind sem umframarður sem verður til vegna þess að aðgangur að auðlind er takmarkaður og þannig komið í veg fyrir að fleiri nýti auðlindina, auki framboð og lækki verð og arðsemi (og í tilfelli fiskistofna valdi ofveiði) þangað til arðsemin í nýtingu auðlindarinnar verður sambærileg við arðsemi annars staðar í hagkerfinu eins og venjulega gerist í markaðshagkerfi. Vegna þess að arðsemi í auðlindagreininni er meiri en annars staðar verður aðgangur að nýtingu hennar verðmætur og ef hægt er að versla með aðgangsheimildirnar (kvóta) fá þær verð. Á frjálsum markaði með aflaheimildir þar sem útgerðir kaupa allar aflaheimildir ætti verð á aflaheimildum að ráðast af arðsemi veiðanna. Nýjasta talan í sjávarútvegshluta heimasíðu Hagstofunnar fyrir árið 2023 hljóðar upp á að hagnaður af fiskveiðum var 24,9 ma.kr. Þarna er dreginn frá reiknaður fjármagnskostnaður vegna reksturs/birgðahalds auk fjármagnskostnaðar vegna alls fastafjármagns í rekstri fyrirtækjanna samkvæmt árgreiðslureglu. Þá er reiknaður fjármagnskostnað á eigið fé en ekki bara á lánsfé. Miðað er við 6% raunvexti. Ef við notum þessa vexti til að áætla virði aflaheimildanna og gefum okkur þær þægilegu forsendur að fiskistofnarnir séu hvorki að stækka eða minnka og tæknin sé ekki að auka framleiðni og arðsemi er virðið jafnt núvirði hagnaðarins, þ.e. 24,9/0,06 = 415,1 ma.kr. Ef útgerðirnar þurfa að kaupa allan kvótann og greiða fyrir fjármögnun með 6% raunvexti greiða þau 24,9 ma.kr. á ári í fjármagnskostnað bara vegna kvótans. Og ef þau gera það verður arðsemi þeirra („í jafnvægi“) jöfn arðseminni í öðrum greinum. Hér á eftir verður sýnt að verulegur hluti af virði aflahlutdeilda (varanlegs kvóta) er eignfærður í efnahagsreikningum útgerðarfyrirtækja.

Ef við horfum til hagnaðar bæði fiskveiða og vinnslu gefur Hagstofan að miðað við sömu forsendur var hreinn hagnaður 72,8 ma.kr árið 2023. Ef við miðum við það (og rökstyðjum það eins og gert er í veiðigjaldafrumvarpinu með því að verð á fiski í beinum viðskiptum þar sem útgerð og vinnsla eru á sömu hendi valdi tilflutningi hagnaðar frá útgerðinni) fæst að virði kvótans er 72,8/0,06 = 1.212,8 ma.kr. Miðað við 6% raunvexti verður fjármagnskostnaðurinn 72,8 ma.kr. á ári.

Í töflu Hagstofunnar sem sýnir rekstur og efnahag fyrirtækja eftir atvinnugreinum á árunum 2002-2023 var hagnaður sjávarútvegsfyrirtækja fyrir skatt 93,2 ma.kr. á árinu 2023.

Afkoma sjávarútvegsins mikið betri

Í töflu Hagstofunnar um rekstur og efnahag fyrirtækja eftir atvinnugreinum er sýnd afkoma miðað við mismunandi skilgreiningar. Ef við miðum við afkomuna fyrir afskriftir, fjármagnskostnað og skatt (EBIDTA eða verga hlutdeild fjármagns) sem hlutfall af tekjum fáum við tölurnar í mynd 1.

Mynd 1

Þarna sést að afkoma sjávarútvegs hefur verið mikið betri en annarra fyrirtækja í því sem Hagstofan kallar „viðskiptahagkerfið að undanskilinni fjármála- og vátryggingastarfsemi“. Meðaltalið fyrir sjávarútvegsfyrirtækin á árunum 2002-2023 er 20,8%, en 12,5% fyrir önnur fyrirtæki í viðskiptahagkerfinu. Samsvarandi munur sést þegar aðrir mælikvarðar á afkomu eru skoðaðir. Hlutfall hagnaðar fyrir skatt á móti tekjum í sjávarútvegi var að meðaltali 11,0% á árunum 2002-2023. Samsvarandi tala fyrir önnur fyrirtæki í viðskiptahagkerfinu var 5,5%.

Kvótaeignin í reikningum

Tafla 1 sýnir skiptingu heildareigna sjávarútvegsfyrirtækja annars vegar og annarra fyrirtækja í viðskiptahagkerfinu hins vegar.

Þarna sést mikill munur á liðnum „óefnislegar eignir“. Hjá sjávarútvegsfyrirtækjum er meðaltalið á þessu 22 ára tímabili 35,8%, en hjá öðrum fyrirtækjum er það 7,1%. Óefnislegar eignir eru oftast eignfærð viðskiptavild, vörumerki, einkaleyfi og slíkt. Hjá sjávarútvegsfyrirækjum eru þetta mest aflahlutdeildir sem fyrirtækin ráða yfir. Verðmæti þeirra er mun meira en verðmæti varanlegra rekstrarfjármuna eins og skipa, fiskvinnsluhúsa, véla og tækja. Á árinu 2023 skráir Hagstofan óefnislegar eignir fyrir 406,4 ma.kr. hjá þeim sjávarútvegsfyrirtækjum sem hún hefur fengið ársreikninga frá. Þegar þessi tala er skoðuð er rétt að hafa huga að fyrirtækjum ber að bókfæra sem eign aflahlutdeildir sem þau kaupa en ekki þær sem þau hafa ekki keypt. Eftir því sem ég veit best hefur enginn kannað það hversu stór hluti aflahlutdeilda sem íslenskar útgerðir ráða yfir er eignfærður. Ég held þó að talan 406,4 ma.kr. bendi til þess að stór hluti þeirra sé nú eignfærður, en sennilega var verð þegar þær voru bókfærðar nokkru lægra en markaðsverð í dag.

Í umfjölluninni um auðlindarentu hér að framan var á það bent að ef fjármagnskostnaður vegna kaupa á aflaheimildum leggst á fyrirtækin minnkar arðsemin og í jafnvægi verður hún sú sama og í öðrum greinum. Þá er miðað við að verðið á aflaheimildum taki mið af arðseminni og fjármagnskostnaður reiknaður af öllu fjármagni sem bundið er í rekstrinum, líka aflaheimildunum.

Það er ástæða til að vekja athygli á því að tafla 1 sýnir að eignarhlutur sjávarútvegsfyrirtækja í öðrum félögum hefur vaxið mikið á síðustu árum. Á árinu 2023 var hlutfallið af heildareignum fyrirtækjanna 24,1% og hærra en hlutfall varanlegra rekstrarfjármuna.

Breytingar á eigin fé sjávarútvegsfyrirtækja

Breytingar á eigin fé fyrirtækja koma aðallega til vegna hagnaðar frá rekstri og tilkomu nýs fjármagns frá eigendum. Í útgerð er til þriðja leiðin, þ.e. viðskipti með aflahlutdeildir sem ekki eru eignfærðar í efnahagsreikningi. Ef fyrirtæki A selur fyrirtæki B aflahlutdeild í þorski fyrir 100 m.kr. og kaupir aflahlutdeild fyrir ýsu fyrir jafn háa fjárhæð og þessar aflahlutdeildir hafa ekki verið skráðar í efnahagsreikning fyrirtækjanna áður hækka bókfærðar eignir þeirra og eigið fé um 200 m.kr. þrátt fyrir að í raun hafi ekkert breyst í efnahag þeirra. Af þessari ástæðu er óvarlegt að draga miklar ályktanir af þróun stærða sem reiknaðar eru út frá bókfærðu eigin fé sjávarútvegsfyrirtækja.

Arðsemi og fjárfesting

Af einhverjum ástæðum verður fulltrúum SFS tíðrætt um mikla fjárfestingu í sjávarútvegi sem nú sé ógnað með hækkun veiðigjalda sem augljóslega minnkar hagnað greinarinnar. Í grein Birtu er súlurit sem sýnir fjárfestingu í sjávarútvegi í hlutfalli við hagnað fyrir skatt. Tölurnar um fjárfestingu eru sérstaklega unnar af Hagstofunni fyrir SFS. Birta sendi mér tölurnar góðfúslega þegar ég falaðist eftir þeim. Ég held að þessar tölur sýni brúttó (verga) fjárfestingu. Tölurnar um hagnað fyrir skatt eru úr töflu um afkomu sjávarútvegs í sjávarútvegshluta heimasíðunnar og sýna hagnað eftir afskriftir og bókfærðan fjármagnskostnað (þ.e. ekki miðað við árgreiðsluregluna). Samkvæmt þessum tölum nam fjárfesting í sjávarútvegi í hlutfalli af hagnaði fyrir skatt 64,8% að meðaltali á 10 árum frá 2014 til 2023.

Sýna þessar tölur að fjárfesting í sjávarútvegi sé mikil, jafnvel að hún „í forgrunni“? Birta býður ekki upp á neinn samanburð og ég hef ekki aðgang að tölum um fjárfestingu eða hagnað í öðrum greinum sem eru sambærilegar við þær sem Birta er með fyrir sjávarútveginn. Fyrirfram hefði ég reiknað með að þetta hlutfall væri frekar lágt í sjávarútvegi, bæði vegna þess að arðsemi í sjávarútvegi væri meiri en í öðrum hlutum viðskiptahagkerfisins en þó aðallega vegna þess að sjávarútvegur hefur lítið vaxið um langt árabil.

Ég held að það sé hægt að bera saman fjárfestingu í sjávarútvegi við fjárfestingu í öðrum hlutum viðskiptahagkerfisins með því að nota tölur Hagstofunnar um rekstur og efnahag eftir atvinnugreinum. Þar eru ekki tölur um fjárfestingu en þar eru tölur um virði varanlegra rekstrarfjármuna (hús, skip, vélar og tæki). Breyting í þessari stærð milli ára gefur mælingu á hreinni fjárfestingu. Það þarf að huga að áhrifum verðbólgu og nærtækast að gera það með byggingarvísitölu. Ef við bætum svo afskriftum við breytinguna í varanlegum rekstrarfjármunum og deilum með hagnaði fyrir skatt (skv. töflu um rekstur og efnahag eftir atvinnugreinum) fáum við hlutföll sem eru að meðaltali 39,7% á árunum 2014-2023. Þetta er nokkuð lægri tala en meðaltalið hjá Birtu upp á 64,8%. Það skýrist að hluta af því að hún deilir með hagnaði fyrir skatt í töflu í sjávarútvegshluta heimasíðu Hagstofunnar. Ef ég nota sömu tölur um hagnað fyrir skatt og Birta, en mínar tölur um fjárfestingu, verður meðaltalið 67,5% fyrir árin 2014-2023.

Á þessu tímabili voru afskriftir sjávarútvegsfyrirtækja að meðaltali 28,2% þannig að hrein fjárfesting nam 11,5% af hagnaði fyrir skatt.

Ef við förum eins að með tölur fyrir viðskiptahagkerfið í heild og drögum frá tölur um sjávarútveg og deilum með hagnaði fyrir skatt í töflu um rekstur og efnahag eftir atvinnugreinum fást hlutföll þar sem meðaltalið fyrir árin 2014-2023 er 120,3%. Afskriftir voru að meðaltali 76,3% og hrein fjárfesting því að meðaltali 44,0% af hagnaði fyrir skatt. Þetta sýnir að á þennan mælikvarða var fjárfesting í varanlegum rekstrarfjármunum í sjávarútvegi tiltölulega lítil. Það ætti ekki að koma á óvart og skýrir hvers vegna fjármagn sem átti uppruna sinn í sjávarútvegi hefur leitað í aðrar greinar á undanförnum árum.

Samkvæmt tölum Hagstofunnar um rekstur og efnahag fyrirtækja eftir atvinnugreinum jukust tekjur sjávarútvegsfyrirtækja um 37% frá árinu 2014 til ársins 2023. Á sama tíma jukust tekjur annarra fyrirtækja í viðskiptahagkerfinu um 101%. Verðlag á mælikvarða vísitölu neysluverðs hækkaði á þessum tíma um 41% þannig að tekjur sjávarútvegsfyrirtækja lækkuðu að raungildi. Vöxtur í framleiðni á svo stærsta þáttinn í því að að fjöldi starfandi í sjávarútvegi (fiskeldi meðtalið) var 19,8% minni árið 2023 en árið 2014 á sama tíma og fjöldi starfandi alls óx um 24,8% samkvæmt tölum Hagstofu sem unnar eru upp úr staðgreiðslugögnum.

Kvótaverð og veiðigjald

Í dag rífst fólk af ákefð um hækkun á veiðigjaldi. Á þessu ári er veiðigjald fyrir kg. af slægðum þorski 28,68 kr. Hugsanlega fer þetta gjald upp í 50 kr. á næsta ári. Hugsanlega veldur þessi hækkun tapi hjá einhverjum útgerðum. En ef þessi hækkun upp á 20-30 kr. er svona mikið áhyggjuefni af hverju er engin umræða um að verð á aflamarki fyrir kg. af slægðum þorski er 500 kr? Þetta er það gjald sem nýliði í annarri útgerð en strandveiðum þarf að greiða til þeirra sem fyrir eru til að fá að leggja stund á útgerð sem atvinnustarfsemi. Hann þarf líka að greiða veiðigjaldið en ég held að honum finnist það ekki vera stóra málið. Það má svo nefna það í leiðinni að ef markaðurinn virkar rétt á verðið á aflamarki að lækka sem nemur hækkun veiðigjaldsins vegna áhrifa veiðigjaldsins á afkomu.

Ég held að hagfræðin um auðlindarentuna sem ég ræddi hér að framan sé rétt, en ég skal viðurkenna að langvarandi tregða verðs á aflaheimildum við að lækka í átt að jafnvægisverði sem samræmist arðsemi íslensks sjávarútvegs bendir til alvarlegs markaðsbrests. Ef ég tek verðið á aflamarki á heimasíðu Fiskistofu og margfalda með úthlutuðu aflamarki fæ ég fjallháar fjárhæðir. Verðmæti úthlutaðs aflmarks í þorski á þessu fiskveiðiári er meir en 80 ma.kr., ýsu meir en 12 ma.kr., karfa tæplega 2 ma.kr. Á góðu loðnuári er verðmæti aflamarks í loðnu um 10 ma.kr. o.s.frv. Ef allt er talið endar maður vel yfir 100 ma.kr. Þessi fjárhæð er mun hærri en hagnaður fyrir skatt hjá sjávarútvegsfyrirtækjum sem nam 93,2 ma.kr. á árinu 2023. Verg hlutdeild fjármagns (EBIDTA), sem nam 108,9 ma.kr., er nær. Hætt er við að mikið tap yrði af rekstri sjávarútvegsfyrirtækja ef gjaldi fyrir nýttar aflaheimildir yrði bætt við á rekstrarreikninginn!

Ef miðað er einvörðungu við EBIDTA útgerðar upp á 51,4 ma.kr. á árinu 2023 verður himinhátt verð á aflamarki algjörlega óskiljanlegt.

Eins og staðan er í dag býr þetta háa verð á aflaheimildum til mikinn einokunarhagnað fyrir þá sem ráða yfir heimildunum. Þeir geta fengið þennan hagnað geiddan út þegar þeir selja sig út úr greininni.

Höfundur er eftirlaunaþegi en var áður forstöðumaður rannsóknar- og spádeildar hjá Seðlabanka Íslands. Þar áður var hann í þrettán ár sérfræðingur í sjávarútvegsmálum hjá Þjóðhagsstofnun.