„Héraðsvötnin eru hjart­sláttur fjarðarins“

Skagafjörður er fallegur. Þar er hátt til lofts og vítt til veggja. Á milli fjalls og fjöru er gróið og lifandi landslag með auðugum jarðargæðum. Fjarðarbotninn er breiður og ávalur, mótaður í árþúsundir af stöðugum framburði jökulfljótanna sem setja sterkan svip á láglendið.

Jökulfljótin Héraðsvötn eiga upptök sín í Hofsjökli. Ef þeirra hefði ekki notið við, væri fjörðurinn allt annar. Framburður Héraðsvatna er lykilbreyta í þeirri jarðfræðilegu hringrás sem hefur mótað þetta gjöfula landsvæði og gerir enn í dag.

Saga landnáms í Skagafirði ber vitni um að þar hafi verið ákjósanlegt að setjast að. Við getum ímyndað okkur að það hafi verið vandasamt að velja sér varanlegan bústað á Íslandi á landnámsöld, en í Skagafirði fundu margir skjól. Þrátt fyrir óútreiknanlegar jökulárnar sem eru plássfrekar og oft vegartálmi. Þar bjuggu höfðingjar, listafólk síns tíma og metnaðarfullir bændur sem lærðu fljótt að bera virðingu fyrir jökulfljótunum sem þarf að búa með. Í jafnvægi.

Margt hefur breyst hvað mannfólkið varðar, en í Skagafirði er ennþá kröftugt og listrænt mannlíf eftir 1000 ár. Það sem ekki breytist, þó að mennirnir bæti sína lifnaðarhætti hratt og örugglega, er að fljótin eru hér enn og halda sínu striki. Vatn er lífgjafi lands, fánu og flóru, og Héraðsvötnin eru, voru og verða hjartsláttur fjarðarins.

Samlíf með jökulfljóti er ekki alltaf auðvelt. Það flæðir gjarnan fram með offorsi og þau sem eiga land að fljótunum finna sannarlega fyrir því. Ég skil að það hljómi vel, ef að stungið er upp á því að með mannlegri íhlutun í formi virkjunar fljótanna, sé hægt að stýra rennslinu og gera það jafnara og fyrirsjáanlegra.

En við erum ekki skaparinn og þegar við eigum við einn afmarkaðan þátt í náttúrukerfi, þá höfum við áhrif á marga aðra, oft með ófyrirséðum afleiðingum. Að setja stíflu, eins og blöndunartæki á jökulfljót, svo við getum skrúfað fyrir og frá, hefur ekki eingöngu áhrif á rennsli vatns. Sagan og vísindarannsóknir hafa sýnt að svo einfalt er það aldeilis ekki. Hringrásin sem jökullinn, fljótið og fjörðurinn hafa skapað saman í árþúsundir, þolir ekki vel svona inngrip.

Fram og aftur í rammaáætlun

Saga virkjanaáforma í Héraðsvötnum undanfarin ár er áhugaverð. Flakk á milli flokka í rammaáætlun, ýmist í vernd eða bið, hefur verið stundað af stjórnvöldum - þvert á ráðleggingar fræðasamfélagsins.

Verndargildi Héraðsvatna hefur ítrekað verið metið hátt af vísindafólki. Mat þeirra hefur verið dregið í efa, og nú síðast, þrátt fyrir eitt afdráttarlausasta umhverfismat sem ég hef lesið (og ég les þónokkur, starfandi við náttúruvernd), hafa Héraðsvötn aftur verið færð úr verndarflokki í biðflokk. Í nafni meints yfirvofandi orkuskorts í landi sem framleiðir miklu meiri orku miðað við mannfjölda en nokkurt annað land í veröldinni.

Niðurstaða greinargerðar um endurmat á niðurstöðu faghóps 1 í 3. áfanga rammaáætlunar á virkjunarkostum í Héraðsvötnum er að verðmæti vatnasviðs Héraðsvatna sé mjög hátt og hafi þar að leiðandi mikið náttúruverndargildi. Það er einnig álit höfunda að fyrirhugaðir virkjunarkostir myndu hafa mikil áhrif á vistkerfi og vistgerðir með hátt verndargildi.

- Lokaorð greinargerðar faghóps í 3. áfanga rammaáætlunar

Í greinargerð faghóps sem gert var að endurskoða úrskurð úr fyrri áfanga rammaáætlunar, sem flokkaði virkjunarkosti í Héraðsvötnum í verndarflokk, er margt fróðlegt að sjá. Ég ætla að taka saman það helsta, en hvet áhugasöm um málið til þess að glugga í þessa greinargerð.

Þrír virkjunarkostir, sem allir fá falleinkunn

Á vatnasviði Héraðsvatna eru þrír virkjanakostir til skoðunar, Skatastaðavirkjun C og D, og Villinganesvirkjun. Vötnin eru í raun tvær jökulár, austari og vestari, sem renna saman á láglendi Skagafjarðar og kallast þar Héraðsvötn. Á þessu stóra vatnasviði eru mörg mikilvæg svæði. Meðal annars Austara-Eylendið, sem er á lista yfir alþjóðlega mikilvæg fuglasvæði, sem og mikilvægt svæði fyrir líffræðilega fjölbreytni (þó færa mætti rök fyrir að allt fljótið sé mikilvægt í því tilliti) - en það er einmitt eitthvað sem núverandi ráðherra orku og umhverfis, Jóhann Páll Jóhannsson, segir að hann ætli að standa vörð um.

Láglendi Skagafjarðar hefur verið tilnefnt af Náttúrufræðistofnun til náttúruminjaskrár vegna sérstöðu sinnar. Svæðið er eitt stærsta og gróskumesta votlendissvæði landsins, segir í greinargerð faghópsins. Fuglalíf svæðisins er afar fjölskrúðugt. Framburður vatnanna er gríðarlega mikilvægur til þess að viðhalda fjölbreyttum búsvæðum lífríkisins, segir enn fremur í greinargerðinni. Áhrif stíflu og virkjana væru ófyrirsjáanleg á flókin vistkerfi svæðisins sem reiða sig á aurframburð vatnanna.

Sérálit Nilssons mjög afgerandi með vernd

Sænskur landslagsvistfræðingur, Christer Nilsson, var fenginn til þess að skila óháðu séráliti um verndargildi Héraðsvatna. Greinargerð hans er birt sem viðauki sem er mjög áhugavert að lesa. Hann varar við að áhrif virkjana myndu hafa mikil áhrif á vistkerfin á láglendinu, og bendir einnig á verndargildi svæðanna ofar á vatnasvæðinu, sem eru einstök og brúa bil frá hálendinu til byggða - þar sem er óvenju ríkulegt fuglalíf, miðað við hæð yfir sjávarmáli.

Nilsson bendir líka á að í Héraðsvötn koma allar sex tegundir ferskvatnsfiska á Íslandi til þess að hrygna, sem er óvenju mikið fyrir íslenskar ár. Skatastaðavirkjanir myndu að öllum líkindum hafa mjög slæm áhrif á fiskinn, og Villinganesvirkjun stöðva far fiskanna upp árnar, segir hann.

Eitt af því sem mér fannst áhugaverðast í séráliti Nilssons, og styður við upplifun mína af stórum fljótum á borð við Héraðsvötn, er að hann líkir fljótinu við mannslíkamann. Í þeim tilgangi að útskýra að fljót á borð við Héraðsvötnin er ein heild; allt vatnasviðið frá upptökum til ósa. Breytingar eða neikvæðar íhlutanir á einum stað hafa áhrif á heildina. Sama hvar þær eru gerðar. Eins og sýking í mannslíkama.

Héraðsvötn í hakk og sperðla?

Sumir Skagfirðingar hafa gaman af því að gefa hestum einkunnir, og það er ekki einfalt verkefni. Meðal annars þarf að dæma fyrir gangtegundir, hæfileika, byggingu, skapgerð og fleira. Faghópur rammaáætlunar dæmir með svipuðum hætti virkjanakosti. Gefnar eru einkunnir fyrir t.d. jarðminjar og vatnafar, tegundir lífvera á svæðinu, vistkerfi og jarðveg o.fl. Eins og í hestadómum, eru allar einkunnir teknar saman og hver virkjanakostur fær eina heildareinkunn. Héraðsvötn fengu hæstu einkunn verðmætamats af 26 kostum sem voru teknir til umfjöllunar - með öðrum orðum - dýrmætasti og hæfileikaríkasti hesturinn í keppninni.

Samt eru virkjanakostirnir þrír sem eru til skoðunar í Héraðsvötnum færðir í biðflokk, sem er með öllu óskiljanlegt. Dýrmætasti hesturinn settur upp í hestakerruna á leið í sláturhúsið.

Tilgangurinn með þessum skrifum mínum er ekki að rífast og skammast og beina reiði minni sem náttúruverndarsinni að neinum. Ákvörðun ráðherra um að hundsa umhverfismatið veldur mér miklum vonbrigðum og sorg, en almennar vangaveltur um rammaáætlun og trúverðugleika hennar er efni í allt öðruvísi pistil.

Tilgangurinn er löngun til þess að setja hlutina í samhengi; vekja lesendur til umhugsunar um hlutverk lífæðar vatns í tilveru okkar. Að sjá Skagafjörð eins og við þekkjum hann í dag sem mótaðan af vötnunum, því það er hann svo sannarlega. Héraðsvötnin eru ekki bara eitthvað rennandi vatn sem er ekki í neinu samhengi við umhverfi sitt, heldur forsenda þess að það er auðugt lífríki í Skagafirði.

Auður vistkerfa dýra og gróðurs. Og manna í þúsund ár.

Að taka áhættuna á því að eyðileggja hringrás Héraðsvatna, er mér óskiljanlegt. Ég upplifi það sem skammtímahugsun og virðingarleysi fyrir náttúrunni. Er það þess virði?

Búa til hakk og sperðla úr verðlaunastóðhestinum?

Það myndi Skagfirðingur seint gera.

—

Tillaga ráðherra um að færa virkjanakosti í Héraðsvötnum, sem og Kjalölduveitu, sem á líka verndun skilið að mínu mati, úr verndarflokki í biðflokk rammaáætlunar, er opin til umsagna á Samráðsgátt stjórnvalda. SUNN mun senda umsögn um málið þangað inn, og ég hvet þau sem vilja taka undir eða senda sitt eigið álit, til þess að gera það. Frestur rennur út 31. október næstkomandi.

Höfundur er formaður SUNN, Samtaka um náttúruvernd á Norðurlandi.