Upplýsingar á tímum kórónaveirunnar Jóhann Óli Eiðsson skrifar 20. mars 2020 06:00 Á tímum heimsfaraldurs, samkomubanns og efnahagsniðursveiflu mætti færa fyrir því rök að tregða hins opinbera til að afhenda afrit af upplýsingum og svara fyrirspurnum væri frekar óspennandi umfjöllunarefni. Raunar myndu flestir sennilega telja það frekar óspennandi flesta daga ársins. Þrátt fyrir það er það kúrs þessa pistils. Fyrir tæpum sex árum álpaðist ég inn á ritstjórn fjölmiðils og hef síðan þá starfað sem blaðamaður. Áhugasvið blaðamanna eru jafn misjöfn og þeir eru margir. Sumir taka viðtöl við áhugavert fólk, aðrir fjalla eingöngu um hvers kyns íþróttir og enn aðrir hólkast upp þegar veður eru válynd eða vá ber að garði. Með hækkandi starfsaldri hef ég hins vegar oftar en ekki fjallað um lög, lagasetningu og stjórnsýsluna. Afleiðing þess er nokkur samskipti við stjórnvöld, þá bæði í formi fyrirspurna um tiltekið efni eða beiðnum um að fá afrit af gögnum í þeirra vörslu. Áður en lengra er haldið er rétt að taka fram að stjórnvöld spanna, líkt og blaðamenn, allt litrófið. Hjá sumum þeirra hefur sú lína verið tekin að reyna að svara erindum nánast jafn harðan og ef það tekst ekki að láta vita hvenær svars er að vænta. Samkvæmt reynslu minni eru þau, þótt slíkt sé lögboðið, í minnihluta. Öllu algengara er að biðtími eftir svari sé lengri en góðu hófi gegnir. Að mínu mati er best að sýna fram á þetta með örfáum dæmum. Í nóvember 2017 óskaði ég eftir því við kjararáð að fá afrit af fundargerðum ráðsins. Til að gera langa sögu stutta þá fengust þær fundargerðir afhentar í ársbyrjun 2019 eftir að úrskurðarnefnd um upplýsingamál hafði bæði gert ráðið og fjármálaráðuneytið afturreka með afstöðu sína til afhendingarinnar. Sem stendur eru síðan tvær útistandandi beiðnir sem ég held sérstaklega upp á. Önnur þeirra var send síðasta haust. Um síðustu mánaðarmót, kringum sjö mánaða afmæli hennar, fékk hún fyrstu tönnina sína. Stóra systir hennar varð hins vegar eins árs í síðasta mánuði og stutt í að hún taki fyrstu skrefin sín. Mér skilst að það styttist í að sú yngri verði afgreidd en svar við hinni mun sennilega, sökum veirufaraldurs, sitja á hakanum fram á sumar. Það verður að viðurkennast að slík bið getur verið ergileg. Mig grunar að flestir blaðamenn séu meðvitaðir um að hið opinbera hefur fjölda verkefna á sinni könnu og að sum þeirra verkefna séu vafalaust mikilvægari en að svara spurningum fjölmiðla. Fyrir mitt leyti veit ég það líka að í hvert skipti sem slík fyrirspurn berst að þá þarf einhver starfsmaður að útbúa svar í hjáverkum og mig grunar að það sé ekki vinsælt verkefni. Erindin eru samt ekki send af stað til að skapa leiðindi heldur af því að blaðamaðurinn telur að þau geti gefið tilefni til umfjöllunar. Við svörum þér „eftir helgi“ Á einhverjum tímapunkti brugðust stjórnvöld við því að hafa innan sinna raða upplýsingafulltrúa sem meðal annars taka við erindum, koma þeim á réttan starfsmann og senda síðan svar til baka þegar það liggur fyrir. Sumir þeirra eru framúrskarandi, svara jafnt síma og tölvupósti, láta vita hvenær svars sé að vænta og hvort mögulegt sé að það dragist á langinn. Aðra týpu upplýsingafulltrúa mætti síðan senda á námskeið í væntingastjórnun en henni verður best lýst með eftirfarandi, sannsögulegu dæmi: Undirritaður sendir fyrirspurn á fimmtudegi og fær svar um hæl. „Sæll. Þetta verður komið til þín eftir helgi.“ Frábært. Sá afgreiðslutími er nefnilega talsvert undir pari þegar kemur að hinu opinbera. En síðan líður helgin og næsta vika án þess að svar berist. Svohljóðandi ítrekunarpóstur sendur af stað tæpum þremur vikum síðar, að þessu sinni á miðvikudegi: „Sæll. Eruð þið búin að ákveða hvaða helgi það er sem um ræðir?“ Aftur barst svar nánast um leið. Þar var biðin afsökuð og því lofað að svar við fyrirspurninni, sem var tiltölulega einföld, kæmi „eftir helgi“. En helgin leið og næsta helgi án þess að svar myndi berast. Fyrirspurnin var því ítrekuð öðru sinni fimm vikum eftir að hún fór fyrst af stað. „Sæll. Ertu viss um að við leggjum sama skilning í frasann „eftir helgi“? Með kveðju, Jóhann.“ Í þriðja sinn var svarað að svar myndi skila sér eftir helgi en að þessu sinni stóðst það. Ég læt lesendum að meta það hvort tiltekið stjórnvald hafi sprengt ramma frasans „eftir helgi“. Uppáhalds upplýsingafulltrúarnir blaðamanna eru síðan þeir sem eru fullkomlega óþarfir. Dæmi um slíka eru upplýsingafulltrúar stofnana sem mega ekkert segja um einstök mál og heldur ekki láta neitt hafa eftir sér almennt. Þá finnst þeim heldur ekkert gaman að beina manni í átt að einhverjum sem mögulega gæti veitt upplýsingar um mál. Hringaveitleysan endalausa Þessi svartregða, sem virðist vera landlæg í nokkrum stofnunum, er ekki af hinu góða. Það þegar stjórnvöld þegja þunnu hljóði, eða berjast með kjafti og klóm til að komast hjá því að veita svar, skapar nefnilega þá tilfinningu að einhversstaðar sé óhreint mjöl í pokahorni. Sú tilfinning elur af sér fleiri spurningar og þar með er stutt í að báðir aðilar festist í leiðinlegri hringavitleysu. Síðasta sumar var lögfest breyting á upplýsingalögunum þess efnis að hafi stjórnvald ekki afgreitt beiðni um gögn á 30 virkum dögum myndist sjálfkrafa frestur til úrskurðarnefndar um upplýsingamál. Breytingunni var ætlað að vera spark í rassinn svo stjórnvöld myndu verða fúsari til svars. Reyndin hefur verið að einhver stjórnvöld og stofnanir, fjarri því öll, líta á þetta sem frípassa til að sleppa því að svara. Það er ef þau bíða nógu lengi mun vandamál þeirra á endanum verða vandamál einhvers annars. Enn önnur stjórnvöld virðast hafa gripið til þeirrar ráðstöfunar að draga það í lengstu lög að svara og þegar svarið berst, oft synjun um afhendingu á gögnum, þá er ákvörðunin haldin formannmarka. Þegar niðurstaðan er síðan kærð til úrskurðarnefndarinnar leiðir það til þess að afgreiðslan er felld úr gildi og stjórnvaldið fær málið í hausinn aftur til lögmætrar afgreiðslu. Þá er hins vegar auðvelt að kokka upp nýtt svar sem líka er gallað að forminu til. Með þessu geta stjórnvöld keypt sér hellings auka tíma. Fyrst nýta þau virku dagana þrjátíu til fulls, fá málið í hausinn eftir nokkurra vikna meðferð hjá nefndinni og síðan byrjar lúppan aftur. Slíkt er líka afar þreytandi. Líkt og nefnt var í upphafi ríkja nú einstakir óvissutímar. Þegar þeir hafa runnið sitt skeið væri ágætt ef umrædd mál væru lagfærð til frambúðar svo blaðamenn geti hætt að kvarta undan stjórnvöldum og stjórnvöld gætu hætt að pirra sig á blaðamönnum. Það bara hlýtur að vera til gylltur meðalvegur, sem virkar fyrir alla hlutaðeigandi, milli þess að svara öllu á stundinni og að svara erindum að vikum, mánuðum og árum liðnum. Að því sögðu óska ég stjórnvöldum og löggjafanum velfarnaðar í þeirri vinnu sem framundan er og vona að þau taki við fyrirspurnum með bros á vör að björgunarstörfum loknum. Höfundur er blaðamaður. Þessi grein er birt í samstarfi við Róm. Rómur er vettvangur fyrir ungt frjálslynt fólk til þess að láta að sér kveða í samfélagsumræðunni. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Faraldur kórónuveiru (COVID-19) Jóhann Óli Eiðsson Rómur Mest lesið Hver er ábyrgð Icelandair? Sævar Þór Jónsson Skoðun ChatGPT um íslenska húsnæðismarkaðinn Yngvi Ómar Sighvatsson Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flykkist til Kristófer Már Maronsson Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Íslenski skorturinn Björg Eva Erlendsdóttir Skoðun Ofhugsanir: orsök & afleiðing Sara Pálsdóttir Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson Skoðun Skoðun Skoðun Virkjum lýðræðið Jórdís Skúladóttir skrifar Skoðun Ráðstefna um þjóðarátak í húsnæðismálum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Íslenski skorturinn Björg Eva Erlendsdóttir skrifar Skoðun Ofhugsanir: orsök & afleiðing Sara Pálsdóttir skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flykkist til Kristófer Már Maronsson skrifar Skoðun Öldrunarþjónustan – tækifæri og áskoranir Sandra B. Franks skrifar Skoðun ChatGPT um íslenska húsnæðismarkaðinn Yngvi Ómar Sighvatsson skrifar Skoðun Milljónir úr launaumslögum til vopnakaupa Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Í orði en ekki á borði - stuðningur Íslands við Úkraínu Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Fatlað fólk á Íslandi Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Hver er ábyrgð Icelandair? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Gervigreindin og atvinnulífið Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hinn stóri pakki ósýnilegrar reynslu Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun GOGG, GOGG, GOGG og aftur GOGG Guðrún Njálsdóttir skrifar Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Beðið eftir orkumálaráðherra Eggert Valur Guðmundsson,Gunnar Aron Ólason skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flýr Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun „Við verðum að fylgja lögum“ Hópur listafólks skrifar Skoðun Ég er ekki alki Þorgerður María Þorbjarnardóttir skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun „Þetta reddast“ og heilsan að húfi? Alexander Aron Guðjónsson,Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Nauðsyn námsgagna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvort er ánægjulegra, kynlíf eða verslunarleiðangur? Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Fást engin svör Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Á tímum heimsfaraldurs, samkomubanns og efnahagsniðursveiflu mætti færa fyrir því rök að tregða hins opinbera til að afhenda afrit af upplýsingum og svara fyrirspurnum væri frekar óspennandi umfjöllunarefni. Raunar myndu flestir sennilega telja það frekar óspennandi flesta daga ársins. Þrátt fyrir það er það kúrs þessa pistils. Fyrir tæpum sex árum álpaðist ég inn á ritstjórn fjölmiðils og hef síðan þá starfað sem blaðamaður. Áhugasvið blaðamanna eru jafn misjöfn og þeir eru margir. Sumir taka viðtöl við áhugavert fólk, aðrir fjalla eingöngu um hvers kyns íþróttir og enn aðrir hólkast upp þegar veður eru válynd eða vá ber að garði. Með hækkandi starfsaldri hef ég hins vegar oftar en ekki fjallað um lög, lagasetningu og stjórnsýsluna. Afleiðing þess er nokkur samskipti við stjórnvöld, þá bæði í formi fyrirspurna um tiltekið efni eða beiðnum um að fá afrit af gögnum í þeirra vörslu. Áður en lengra er haldið er rétt að taka fram að stjórnvöld spanna, líkt og blaðamenn, allt litrófið. Hjá sumum þeirra hefur sú lína verið tekin að reyna að svara erindum nánast jafn harðan og ef það tekst ekki að láta vita hvenær svars er að vænta. Samkvæmt reynslu minni eru þau, þótt slíkt sé lögboðið, í minnihluta. Öllu algengara er að biðtími eftir svari sé lengri en góðu hófi gegnir. Að mínu mati er best að sýna fram á þetta með örfáum dæmum. Í nóvember 2017 óskaði ég eftir því við kjararáð að fá afrit af fundargerðum ráðsins. Til að gera langa sögu stutta þá fengust þær fundargerðir afhentar í ársbyrjun 2019 eftir að úrskurðarnefnd um upplýsingamál hafði bæði gert ráðið og fjármálaráðuneytið afturreka með afstöðu sína til afhendingarinnar. Sem stendur eru síðan tvær útistandandi beiðnir sem ég held sérstaklega upp á. Önnur þeirra var send síðasta haust. Um síðustu mánaðarmót, kringum sjö mánaða afmæli hennar, fékk hún fyrstu tönnina sína. Stóra systir hennar varð hins vegar eins árs í síðasta mánuði og stutt í að hún taki fyrstu skrefin sín. Mér skilst að það styttist í að sú yngri verði afgreidd en svar við hinni mun sennilega, sökum veirufaraldurs, sitja á hakanum fram á sumar. Það verður að viðurkennast að slík bið getur verið ergileg. Mig grunar að flestir blaðamenn séu meðvitaðir um að hið opinbera hefur fjölda verkefna á sinni könnu og að sum þeirra verkefna séu vafalaust mikilvægari en að svara spurningum fjölmiðla. Fyrir mitt leyti veit ég það líka að í hvert skipti sem slík fyrirspurn berst að þá þarf einhver starfsmaður að útbúa svar í hjáverkum og mig grunar að það sé ekki vinsælt verkefni. Erindin eru samt ekki send af stað til að skapa leiðindi heldur af því að blaðamaðurinn telur að þau geti gefið tilefni til umfjöllunar. Við svörum þér „eftir helgi“ Á einhverjum tímapunkti brugðust stjórnvöld við því að hafa innan sinna raða upplýsingafulltrúa sem meðal annars taka við erindum, koma þeim á réttan starfsmann og senda síðan svar til baka þegar það liggur fyrir. Sumir þeirra eru framúrskarandi, svara jafnt síma og tölvupósti, láta vita hvenær svars sé að vænta og hvort mögulegt sé að það dragist á langinn. Aðra týpu upplýsingafulltrúa mætti síðan senda á námskeið í væntingastjórnun en henni verður best lýst með eftirfarandi, sannsögulegu dæmi: Undirritaður sendir fyrirspurn á fimmtudegi og fær svar um hæl. „Sæll. Þetta verður komið til þín eftir helgi.“ Frábært. Sá afgreiðslutími er nefnilega talsvert undir pari þegar kemur að hinu opinbera. En síðan líður helgin og næsta vika án þess að svar berist. Svohljóðandi ítrekunarpóstur sendur af stað tæpum þremur vikum síðar, að þessu sinni á miðvikudegi: „Sæll. Eruð þið búin að ákveða hvaða helgi það er sem um ræðir?“ Aftur barst svar nánast um leið. Þar var biðin afsökuð og því lofað að svar við fyrirspurninni, sem var tiltölulega einföld, kæmi „eftir helgi“. En helgin leið og næsta helgi án þess að svar myndi berast. Fyrirspurnin var því ítrekuð öðru sinni fimm vikum eftir að hún fór fyrst af stað. „Sæll. Ertu viss um að við leggjum sama skilning í frasann „eftir helgi“? Með kveðju, Jóhann.“ Í þriðja sinn var svarað að svar myndi skila sér eftir helgi en að þessu sinni stóðst það. Ég læt lesendum að meta það hvort tiltekið stjórnvald hafi sprengt ramma frasans „eftir helgi“. Uppáhalds upplýsingafulltrúarnir blaðamanna eru síðan þeir sem eru fullkomlega óþarfir. Dæmi um slíka eru upplýsingafulltrúar stofnana sem mega ekkert segja um einstök mál og heldur ekki láta neitt hafa eftir sér almennt. Þá finnst þeim heldur ekkert gaman að beina manni í átt að einhverjum sem mögulega gæti veitt upplýsingar um mál. Hringaveitleysan endalausa Þessi svartregða, sem virðist vera landlæg í nokkrum stofnunum, er ekki af hinu góða. Það þegar stjórnvöld þegja þunnu hljóði, eða berjast með kjafti og klóm til að komast hjá því að veita svar, skapar nefnilega þá tilfinningu að einhversstaðar sé óhreint mjöl í pokahorni. Sú tilfinning elur af sér fleiri spurningar og þar með er stutt í að báðir aðilar festist í leiðinlegri hringavitleysu. Síðasta sumar var lögfest breyting á upplýsingalögunum þess efnis að hafi stjórnvald ekki afgreitt beiðni um gögn á 30 virkum dögum myndist sjálfkrafa frestur til úrskurðarnefndar um upplýsingamál. Breytingunni var ætlað að vera spark í rassinn svo stjórnvöld myndu verða fúsari til svars. Reyndin hefur verið að einhver stjórnvöld og stofnanir, fjarri því öll, líta á þetta sem frípassa til að sleppa því að svara. Það er ef þau bíða nógu lengi mun vandamál þeirra á endanum verða vandamál einhvers annars. Enn önnur stjórnvöld virðast hafa gripið til þeirrar ráðstöfunar að draga það í lengstu lög að svara og þegar svarið berst, oft synjun um afhendingu á gögnum, þá er ákvörðunin haldin formannmarka. Þegar niðurstaðan er síðan kærð til úrskurðarnefndarinnar leiðir það til þess að afgreiðslan er felld úr gildi og stjórnvaldið fær málið í hausinn aftur til lögmætrar afgreiðslu. Þá er hins vegar auðvelt að kokka upp nýtt svar sem líka er gallað að forminu til. Með þessu geta stjórnvöld keypt sér hellings auka tíma. Fyrst nýta þau virku dagana þrjátíu til fulls, fá málið í hausinn eftir nokkurra vikna meðferð hjá nefndinni og síðan byrjar lúppan aftur. Slíkt er líka afar þreytandi. Líkt og nefnt var í upphafi ríkja nú einstakir óvissutímar. Þegar þeir hafa runnið sitt skeið væri ágætt ef umrædd mál væru lagfærð til frambúðar svo blaðamenn geti hætt að kvarta undan stjórnvöldum og stjórnvöld gætu hætt að pirra sig á blaðamönnum. Það bara hlýtur að vera til gylltur meðalvegur, sem virkar fyrir alla hlutaðeigandi, milli þess að svara öllu á stundinni og að svara erindum að vikum, mánuðum og árum liðnum. Að því sögðu óska ég stjórnvöldum og löggjafanum velfarnaðar í þeirri vinnu sem framundan er og vona að þau taki við fyrirspurnum með bros á vör að björgunarstörfum loknum. Höfundur er blaðamaður. Þessi grein er birt í samstarfi við Róm. Rómur er vettvangur fyrir ungt frjálslynt fólk til þess að láta að sér kveða í samfélagsumræðunni.
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir Skoðun
Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason Skoðun
Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson Skoðun
Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson Skoðun
Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar
Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar
Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar
Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir Skoðun
Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason Skoðun
Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson Skoðun
Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson Skoðun