Staðreyndir eða „mér finnst“ Birta Karen Tryggvadóttir skrifar 8. maí 2025 07:33 Staða sjávarútvegs á Íslandi er enn og aftur orðin að bitbeini. Að þessu sinni vegna frumvarps um tvöföldun á veiðigjaldi sem ríkisstjórn hefur gert að forgangsmáli. Enn hafa engar greiningar verið lagðar fram um áhrifin af þeirri tvöföldun. Umræða um sjávarútveg er sjálfsögð, eðlileg og nauðsynleg – enda snýst hún um nýtingu sameiginlegra auðlinda. Því er mikilvægt að umræðan byggist á staðreyndum og gögnum. Stjórnarliðar nota gildishlaðin orð í umræðunni og höfða til skynjunar fólks en forðast að ræða málið á hlutlægum nótum. Þegar gripið er til talna eru þær oft settar fram samhengislaust. Því er nauðsynlegt að bregðast öðru hvoru við. Heilbrigður vöxtur eigin fjár Því er stundum haldið fram að feiknavöxtur hafi orðið á eigin fé sjávarútvegsfyrirtækja og það sagt hafa bólgnað út. Það er rangt. Þó er rétt að staldra við og spyrja; er vöxtur á eigin fé í sjávarútvegi einsdæmi þegar horft er til annarra geira viðskiptahagkerfisins, er hann langtum meiri en finna má í öðrum atvinnugreinum? Hér er ekki fullnægjandi að segja „mér finnst“, það verður að glöggva sig á tölunum. Ef aukning á eigin fé í sjávarútvegi er skoðuð í samhengi við atvinnulífið almennt kemur í ljós að hún hefur vaxið í svipuðum takti á liðnum tuttugu árum. Það er því ekki hægt að halda því fram að vöxturinn sé óvenjulegur eða úr takti við aðrar atvinnugreinar. Myndin hér að neðan, sem byggist á gögnum Hagstofu Íslands, sýnir þetta vel. Arðsemi og áhætta Hvað með hagnaðinn, er hann fram úr öllu hófi? Hér er ekki fullnægjandi að segja um hagnað; „mér finnst þetta há tala og þess vegna er hagnaðurinn mikill.“ Þegar metin er arðsemi er mikilvægt að setja hana í samhengi. Sjávarútvegur starfar í tiltölulega óstöðugu rekstrarumhverfi. Greinin er háð sveiflum í stærð fiskistofna, sviptingum í alþjóðahagkerfinu og breytingum á rekstrarumhverfi – til dæmis vegna aukinna skatta og gjalda, líkt og nú er rætt um. Þetta síðastnefnda er hin pólitíska áhætta, sem einhverjum stjórnmálamönnum virðist þykja brýnt að sé ávallt viðvarandi. Allt hefur þetta áhrif á rekstrargrundvöll fyrirtækjanna og óvissa krefst þess að þau búi yfir traustum fjárhagsgrunni og sveigjanleika í rekstri. Að öðrum kosti er snúið að takast á við hana. Arðsemi verður að haldast í hendur við óvissu sem fylgir rekstrinum. Fjárfestar meta ávöxtun út frá áhættu og gera þá kröfu að hún endurspegli óvissuna sem felst í rekstrinum. Ef arðsemi í sjávarútvegi stendur ekki undir þeirri kröfu leitar fjármagnið annað – í greinar þar sem áhættan er minni eða ávöxtun hærri. Meðalarðsemi fyrirtækja í sjávarútvegi hefur verið um 10% á undanförnum árum. Það telst mjög hóflegt í ljósi þeirra áhættu sem greinin býr við. Til samanburðar má nefna að leyfð arðsemi Landsnets, einokunarfyrirtækis í eigu ríkisins sem býr við traust rekstrarumhverfi, hefur að meðaltali verið 8,5% síðastliðinn áratug. Það er sem sagt viðmið ríkisins sjálfs fyrir fyrirtæki sem býr við litla áhættu og afar takmarkaða samkeppni. Á mannamáli má segja að hvatinn til að fjárfesta í sjávarútvegi – þar sem arðsemi er 10% en áhættan mikil – sé lítill þegar hægt er að fá örugga 8,5% ávöxtun. Því má svo bæta við að nú um stundir bjóða bankarnir ríflega 7% vexti á innlánsreikningum. Þegar litið er til annarra atvinnugreina sést að arðsemi í sjávarútvegi er sambærileg því sem gengur og gerist í atvinnulífinu. Fjárfestingar í forgrunni Fjárfestingar í sjávarútvegi eru ekki tilkomnar í tómarúmi og þær hafa verið umfangsmiklar á umliðnum árum. Fyrirtækin hafa meðal annars fjárfest í nýjum og hagkvæmari skipum, sem hafa spilað lykilhlutverk í því að draga úr olíunotkun fiskiskipa, í hátæknivinnslum sem hafa gert þeim kleift að nýta afurðir betur og í sölu- og markaðsstarfi til að standast alþjóðlega samkeppni. Gögn um fjárfestingar og hagnað í sjávarútvegi staðfesta metnað greinarinnar til að styðja við aukna framleiðni og verðmætasköpun í greininni. Á tímabilinu 2014-2023 nam fjárfesting að meðaltali um 61% af hagnaði fyrir skatt og fór hæst í 157% árið 2017. Fjárfestingar hafa gert það að verkum að meiri þjóðhagsleg verðmæti fást úr auðlindinni. Þær eru nauðsynlegar til að bregðast við óskum kaupenda og til þess að íslenskur sjávarútvegur standist samkeppni á alþjóðlegum markaði. Það vill stundum gleymast að 98% af íslensku sjávarfangi eru seld þar og samkeppnin er hörð. Arðgreiðslur almennt lægri í sjávarútvegi Að lokum er rétt að minnast á arðgreiðslur. Staðreyndin er sú að arðgreiðsluhlutfall í sjávarútvegi, það er arðgreiðslur sem hlutfall af hagnaði, hefur verið töluvert lægra í sjávarútvegi en almennt í viðskiptahagkerfinu. Á síðustu tíu árum hafa arðgreiðslur í sjávarútvegi að jafnaði numið um 35% af hagnaði, á meðan hlutfallið hefur verið um 41% í viðskiptahagkerfinu. Málefnaleg umræða skiptir sköpum Tölurnar sem hér hafa verið lagðar fram eru öllum aðgengilegar í opinberum gögnum Hagstofu Íslands. Þær sýna að rekstur í sjávarútvegi byggist ekki á óeðlilegum arði heldur heilbrigðum rekstri sem býr við mikla áhættu og stöðuga fjárfestingarþörf. Þegar rætt er um veigamiklar breytingar á rekstrargrundvelli heillar atvinnugreinar skiptir máli að umræðan sé grundvölluð á staðreyndum. Við höfum borið gæfu til þess að byggja upp öflugan og arðbæran sjávarútveg – og það er ekki sjálfgefið. Íslenskur sjávarútvegur er einn fárra í heiminum sem leggur mjög ríkulega til samfélagsins sem hann er hluti af. Bæði með auðlindagjaldi sem fáar aðrar þjóðir innheimta af sínum sjávarútvegi og með því að skapa verðmæt störf um allt land. Þannig stuðlar hann að stöðugum framförum við nýtingu auðlindarinnar. Við höfum með öðrum orðum staðið okkur vel. Ætti samtalið ekki að snúast um það hvernig við gerum enn betur og treystum í sessi einstakan árangur á heimsvísu? Það er fyrst og fremst þannig sem hin þjóðhagslegu verðmæti aukast. Höfundur er hagfræðingur hjá Samtökum fyrirtækja í sjávarútvegi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birta Karen Tryggvadóttir Sjávarútvegur Skattar og tollar Breytingar á veiðigjöldum Mest lesið Viljum við stjórnarandstöðu sem þvælist ekki fyrir? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson Skoðun Héraðsvötnin eru hjartsláttur fjarðarins Rakel Hinriksdóttir Skoðun Ef eitthvað væri að marka Bjarna Gunnar Smári Egilsson Skoðun Mismunun skýrir aukningu erlendra fanga Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Varst þú að kaupa gallaða fasteign? Sara Bryndís Þórsdóttir Skoðun Á að hita upp allan Faxaflóann? Eiríkur Hjálmarsson Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun „Glæpir“ Íslendinga Árni Davíðsson Skoðun Hlúum að persónumiðaðri nálgun í öldrunarþjónustu Margrét Guðnadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Tilgáta um brjálsemi þjóðarleiðtoga Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Blóðbað í Súdan: Framtíðarannáll? Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Sparnaðartillögur á kostnað atvinnulausra Finnbjörn A Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Atvinnustefna þarf líka að fjalla um rótgrónar atvinnugreinar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Á að hita upp allan Faxaflóann? Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Á tímamótum: Sameinuðu þjóðirnar í 80 ár Vala Karen Viðarsdóttir,Védís Ólafsdóttir skrifar Skoðun Borgar sig að vanmeta menntun? Kolbrún Halldórsdóttir skrifar Skoðun Samfylkingin hækkar gjöld á háskólanema Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar Skoðun Héraðsvötnin eru hjartsláttur fjarðarins Rakel Hinriksdóttir skrifar Skoðun Lygin um flóttamenn á Íslandi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Mismunun skýrir aukningu erlendra fanga Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Farsæld barna í fyrirrúmi Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Hlúum að persónumiðaðri nálgun í öldrunarþjónustu Margrét Guðnadóttir skrifar Skoðun Viljum við stjórnarandstöðu sem þvælist ekki fyrir? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Skólar hafa stigið skrefið með góðum árangri Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Varst þú að kaupa gallaða fasteign? Sara Bryndís Þórsdóttir skrifar Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir skrifar Skoðun „Glæpir“ Íslendinga Árni Davíðsson skrifar Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar Skoðun Fleiri átök = verri útkoma í lestri? Birgir Hrafn Birgisson skrifar Skoðun Biðin sem (enn) veikir og tekur Guðlaugur Eyjólfsson skrifar Skoðun Stafrænt netöryggisbelti Hrannar Ásgrímsson skrifar Skoðun Hvert stefnir ráðherra? Aðalsteinn Árni Baldursson skrifar Skoðun Free tuition Colin Fisher skrifar Skoðun Þegar fólkið okkar langar að deyja Sigurborg Sveinsdóttir,Svava Arnardóttir skrifar Skoðun Why protest works Adam Daniel Fishwick skrifar Skoðun Í senn minning og ákvörðun um framtíð Elliði Vignisson skrifar Skoðun Reynslunni ríkari eftir fjárhagsleg áföll síðustu ára Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Ríkisstjórn lobbýistanna Jón Ferdínand Estherarson skrifar Sjá meira
Staða sjávarútvegs á Íslandi er enn og aftur orðin að bitbeini. Að þessu sinni vegna frumvarps um tvöföldun á veiðigjaldi sem ríkisstjórn hefur gert að forgangsmáli. Enn hafa engar greiningar verið lagðar fram um áhrifin af þeirri tvöföldun. Umræða um sjávarútveg er sjálfsögð, eðlileg og nauðsynleg – enda snýst hún um nýtingu sameiginlegra auðlinda. Því er mikilvægt að umræðan byggist á staðreyndum og gögnum. Stjórnarliðar nota gildishlaðin orð í umræðunni og höfða til skynjunar fólks en forðast að ræða málið á hlutlægum nótum. Þegar gripið er til talna eru þær oft settar fram samhengislaust. Því er nauðsynlegt að bregðast öðru hvoru við. Heilbrigður vöxtur eigin fjár Því er stundum haldið fram að feiknavöxtur hafi orðið á eigin fé sjávarútvegsfyrirtækja og það sagt hafa bólgnað út. Það er rangt. Þó er rétt að staldra við og spyrja; er vöxtur á eigin fé í sjávarútvegi einsdæmi þegar horft er til annarra geira viðskiptahagkerfisins, er hann langtum meiri en finna má í öðrum atvinnugreinum? Hér er ekki fullnægjandi að segja „mér finnst“, það verður að glöggva sig á tölunum. Ef aukning á eigin fé í sjávarútvegi er skoðuð í samhengi við atvinnulífið almennt kemur í ljós að hún hefur vaxið í svipuðum takti á liðnum tuttugu árum. Það er því ekki hægt að halda því fram að vöxturinn sé óvenjulegur eða úr takti við aðrar atvinnugreinar. Myndin hér að neðan, sem byggist á gögnum Hagstofu Íslands, sýnir þetta vel. Arðsemi og áhætta Hvað með hagnaðinn, er hann fram úr öllu hófi? Hér er ekki fullnægjandi að segja um hagnað; „mér finnst þetta há tala og þess vegna er hagnaðurinn mikill.“ Þegar metin er arðsemi er mikilvægt að setja hana í samhengi. Sjávarútvegur starfar í tiltölulega óstöðugu rekstrarumhverfi. Greinin er háð sveiflum í stærð fiskistofna, sviptingum í alþjóðahagkerfinu og breytingum á rekstrarumhverfi – til dæmis vegna aukinna skatta og gjalda, líkt og nú er rætt um. Þetta síðastnefnda er hin pólitíska áhætta, sem einhverjum stjórnmálamönnum virðist þykja brýnt að sé ávallt viðvarandi. Allt hefur þetta áhrif á rekstrargrundvöll fyrirtækjanna og óvissa krefst þess að þau búi yfir traustum fjárhagsgrunni og sveigjanleika í rekstri. Að öðrum kosti er snúið að takast á við hana. Arðsemi verður að haldast í hendur við óvissu sem fylgir rekstrinum. Fjárfestar meta ávöxtun út frá áhættu og gera þá kröfu að hún endurspegli óvissuna sem felst í rekstrinum. Ef arðsemi í sjávarútvegi stendur ekki undir þeirri kröfu leitar fjármagnið annað – í greinar þar sem áhættan er minni eða ávöxtun hærri. Meðalarðsemi fyrirtækja í sjávarútvegi hefur verið um 10% á undanförnum árum. Það telst mjög hóflegt í ljósi þeirra áhættu sem greinin býr við. Til samanburðar má nefna að leyfð arðsemi Landsnets, einokunarfyrirtækis í eigu ríkisins sem býr við traust rekstrarumhverfi, hefur að meðaltali verið 8,5% síðastliðinn áratug. Það er sem sagt viðmið ríkisins sjálfs fyrir fyrirtæki sem býr við litla áhættu og afar takmarkaða samkeppni. Á mannamáli má segja að hvatinn til að fjárfesta í sjávarútvegi – þar sem arðsemi er 10% en áhættan mikil – sé lítill þegar hægt er að fá örugga 8,5% ávöxtun. Því má svo bæta við að nú um stundir bjóða bankarnir ríflega 7% vexti á innlánsreikningum. Þegar litið er til annarra atvinnugreina sést að arðsemi í sjávarútvegi er sambærileg því sem gengur og gerist í atvinnulífinu. Fjárfestingar í forgrunni Fjárfestingar í sjávarútvegi eru ekki tilkomnar í tómarúmi og þær hafa verið umfangsmiklar á umliðnum árum. Fyrirtækin hafa meðal annars fjárfest í nýjum og hagkvæmari skipum, sem hafa spilað lykilhlutverk í því að draga úr olíunotkun fiskiskipa, í hátæknivinnslum sem hafa gert þeim kleift að nýta afurðir betur og í sölu- og markaðsstarfi til að standast alþjóðlega samkeppni. Gögn um fjárfestingar og hagnað í sjávarútvegi staðfesta metnað greinarinnar til að styðja við aukna framleiðni og verðmætasköpun í greininni. Á tímabilinu 2014-2023 nam fjárfesting að meðaltali um 61% af hagnaði fyrir skatt og fór hæst í 157% árið 2017. Fjárfestingar hafa gert það að verkum að meiri þjóðhagsleg verðmæti fást úr auðlindinni. Þær eru nauðsynlegar til að bregðast við óskum kaupenda og til þess að íslenskur sjávarútvegur standist samkeppni á alþjóðlegum markaði. Það vill stundum gleymast að 98% af íslensku sjávarfangi eru seld þar og samkeppnin er hörð. Arðgreiðslur almennt lægri í sjávarútvegi Að lokum er rétt að minnast á arðgreiðslur. Staðreyndin er sú að arðgreiðsluhlutfall í sjávarútvegi, það er arðgreiðslur sem hlutfall af hagnaði, hefur verið töluvert lægra í sjávarútvegi en almennt í viðskiptahagkerfinu. Á síðustu tíu árum hafa arðgreiðslur í sjávarútvegi að jafnaði numið um 35% af hagnaði, á meðan hlutfallið hefur verið um 41% í viðskiptahagkerfinu. Málefnaleg umræða skiptir sköpum Tölurnar sem hér hafa verið lagðar fram eru öllum aðgengilegar í opinberum gögnum Hagstofu Íslands. Þær sýna að rekstur í sjávarútvegi byggist ekki á óeðlilegum arði heldur heilbrigðum rekstri sem býr við mikla áhættu og stöðuga fjárfestingarþörf. Þegar rætt er um veigamiklar breytingar á rekstrargrundvelli heillar atvinnugreinar skiptir máli að umræðan sé grundvölluð á staðreyndum. Við höfum borið gæfu til þess að byggja upp öflugan og arðbæran sjávarútveg – og það er ekki sjálfgefið. Íslenskur sjávarútvegur er einn fárra í heiminum sem leggur mjög ríkulega til samfélagsins sem hann er hluti af. Bæði með auðlindagjaldi sem fáar aðrar þjóðir innheimta af sínum sjávarútvegi og með því að skapa verðmæt störf um allt land. Þannig stuðlar hann að stöðugum framförum við nýtingu auðlindarinnar. Við höfum með öðrum orðum staðið okkur vel. Ætti samtalið ekki að snúast um það hvernig við gerum enn betur og treystum í sessi einstakan árangur á heimsvísu? Það er fyrst og fremst þannig sem hin þjóðhagslegu verðmæti aukast. Höfundur er hagfræðingur hjá Samtökum fyrirtækja í sjávarútvegi.
Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun
Skoðun Sparnaðartillögur á kostnað atvinnulausra Finnbjörn A Hermannsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Atvinnustefna þarf líka að fjalla um rótgrónar atvinnugreinar Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Skoðun Aðgerðaáætlun í menntamálum ekki markviss Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Hermína Gunnþórsdóttir skrifar
Skoðun Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir skrifar
Skoðun Vörusvik Rafmenntar í nafni Kvikmyndaskóla Íslands og afleiðingar þeirra Böðvar Bjarki Pétursson,Friðrik Þór Friðriksson skrifar
Störf án staðsetningar - of hátt flækjustig eða rökrétt framþróun? Hildur Ösp Gylfadóttir,Áslaug Eir Hólmgeirsdóttir Skoðun