Réttmætar áhyggjur eða ósanngjarnar alhæfingar? Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar 12. ágúst 2025 10:30 Í fjölmiðlum á síðustu dögum hefur Arnar Ævarsson, fyrrverandi verkefnastjóri ytra mats hjá Reykjavíkurborg vakið athygli fyrir afar hörð ummæli um ástand mats á skólastarfi á Íslandi. Hann fullyrðir að innra og ytra mat sé „algjört fúsk“, að skólakerfið einkennist af „metnaðarleysi og meðvirkni“ og að það ríki „engin fagleg viðmiðun“ í eftirliti með gæðum skólastarfs. Þó vissulega séu veikleikar til staðar í framkvæmd innra og ytra mats, eins og rakið hefur verið í fjölda skýrslna og greininga, eru yfirlýsingar hans illa ígrundaðar og skortir allan faglegan og gagnrýnin rökstuðning. Órökstudd ásökun um meðvirkni skólastjórnenda Arnar heldur því fram að skólastjórnendur séu „meðvirkir“ og geri ekkert til að bæta skólana. Meðvirkni er tilfinningalegt samspil sem lýsir ósjálfstæði og afneitun. Að varpa því yfir á fagstétt án skilgreiningar eða rökstuðnings er ekki sanngjarnt né faglegt. Þessi ásökun er ekkert annað en alhæfing sem hvorki byggist á gögnum né styðst við fræðilegar greiningar. Hann nefnir ekki dæmi um mælanlega hegðun sem sýni meðvirkni, né dregur hann fram gögn sem sýna að skólastjórar hafni umbótum eða faglegri innleiðingu mats. Þvert á móti sýna rannsóknir eins og meistararitgerð undirritaðs (2019) að skólastjórar vilja svo sannarlega taka þátt í umbótum enda þeirra faglega skylda en skortur á stuðningi, tíma og fjármagni hamli því oft. Tilvísanir í ytra mat byggðar á reynslu úr einu sveitarfélagi Arnar gagnrýnir sérstaklega Reykjavíkurborg og gefur í skyn að sú reynsla endurspegli stöðu alls landsins. Það er fræðilega varhugavert svo ekki sé kveðið fastar að orði að yfirfæra niðurstöður eða upplifun úr einu umhverfi á landið í heild. Nálgun hans brýtur gegn grundvallarreglum eigindlegra rannsókna, þar sem samhengi og aðstæður ráða túlkun. Reykjavíkurborg hefur í mörgum tilfellum dregið vagninn í að framkvæma ytra mat á sínum skólum og þannig verið leiðandi í að innleiða umbótamiðað ferli. Í öðrum sveitarfélögum hafa skólastjórar og fræðsluyfirvöld einnig unnið að umbótum með árangursríkri þróun á innra og ytra mati (t.d. í Hafnarfirði og Ísafjarðarbæ) sem sýnir að staðan er mun fjölbreyttari en Arnar gefur til kynna. Rangfærslur um að engin skóli framkvæmi innra mat á réttan hátt Fullyrðing hans um að „enginn skóli framkvæmi innra mat“ á réttan hátt stenst ekki. Þó hægt sé að gagnrýna gæði og dýpt innra mats í sumum skólum, liggja fyrir fjölmargar matsáætlanir sem hafa verið metnar sem faglegar í ytra mati (sjá t.d. ytra mat á Gerðaskóla, Grunnskóla Vestmannaeyja, og Fellaskóla 2021). Innra mat er lögbundið og misvel útfært, en það er einfaldlega röng og ósanngjörn alhæfing að það sé hvergi framkvæmt á réttan hátt. Óvönduð framsetning dregur úr trúverðugleika gagnrýni Lýsingar á skólakerfinu sem „fyrirtæki sem vonar að það endi ekki í blöðunum“ og að matsferlið sé „feluleikur“ eru lýsingar sem byggjast á tilfinningalegum áhrifum en ekki faglegri greiningu. Slík orðræða þjónar fremur dramatískri framsetningu en eflingu umræðu um umbætur. Hún getur grafið undan trausti á kennurum og stjórnendum, og ýtt skólasamfélaginu í vörn frekar en samvinnu. Réttmætar áhyggjur af fjárskorti – en takmarkaður rökstuðningur um afleiðingar Það er rétt að fjárveitingar til ytra mats hafa dregist saman og er það áhyggjuefni. En í stað þess að sýna fram á hvernig þessi samdráttur hefur haft áhrif á tiltekin viðmið, kennsluhætti eða þjónustu við nemendur velur hann að gefa í skyn að „allt kerfið“ sé spillt. Slík ummæli eru ekki bara órökstudd – þau eru hættuleg. Þau kasta rýrð á þúsundir kennara og stjórnenda sem daglega vinna af heilindum að því að veita börnum menntun og stuðning við ótrúlega flóknar aðstæður. Hvers konar faglegt samtal viljum við? Krafa um gagnrýni á menntakerfið er eðlileg og nauðsynleg. En til þess að hún verði uppbyggileg þarf hún m.a. að byggjast á: Raungögnum – ekki tilfinningalegum dómum. Greiningu á fjölbreyttum aðstæðum – ekki eigin reynslu eingöngu. Skýrri aðgreiningu – milli kerfisgalla og einstakra þátta. Tillögum að úrbótum – ekki bara lýsingu á vandanum. Niðurstaða Arnar Ævarsson hefur vakið athygli á mikilvægu máli: skorti á reglubundnu og faglegu ytra mati. Því ber að fagna. En orðræða hans einkennist af dramatískum alhæfingum og lítt rökstuddum ásökunum um meðvirkni, metnaðarleysi og fölsun. Slíkt dregur úr möguleikum til umbóta, grefur undan trausti og veikir umræðuna sem hann sjálfur segist vilja efla. Faglegt samtal þarf að byggjast á málefnalegri gagnrýni en einnig virðingu fyrir þeirri vinnu sem er unnin og því fjölbreytta landslagi sem íslenskir grunnskólar starfa í. Í stað þess að slá fram yfirlýsingum eins og „allt er fúsk“ þá væri áhrifaríkara að byggja upp rökstudda greiningu, styðja við þá sem vilja bæta starf sitt – og skapa þannig raunverulegan hvata til umbóta. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla- og menntamál Grunnskólar Mest lesið Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Ákalli um samræmingu í eftirliti svarað Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar Skoðun Ekki gera ekki neitt Gunnhildur Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert heilbrigðiseftirlit á Íslandi? Pétur Halldórsson skrifar Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson skrifar Skoðun Þreytt og drullug börn Guðmundur Finnbogason skrifar Skoðun Betri kvikmyndaskóli Þór Pálsson skrifar Skoðun Fyrirhugað böl við Bústaðaveg og Blesugróf Sveinn Þórhallsson skrifar Skoðun Fjölbreytt námsmat Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Að þvælast fyrir atvinnurekstri - á þeim forsendum sem henta Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Margföldun þjóðarverðmæta: Meira virði úr sömu orku Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar Skoðun Þegar skoðanir drepa samtalið Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Leysum heimatilbúinn vanda á húsnæðismarkaði Jóhanna Klara Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum að tala saman Páll Rafnar Þorsteinsson skrifar Skoðun Veðmál í fótbolta – aðgerðir áður en skaðinn verður Birgir Jóhannsson skrifar Skoðun Hataðu mig af því að ég er í Viðreisn, ekki af því að ég er hommi Oddgeir Georgsson skrifar Skoðun Símafrí á skólatíma Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Ömurlegur fyrri hálfleikur – en er enn von? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Vitund, virðing og von: Jafningjastuðningur í brennidepli Nína Eck skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra – Um þögnina sem styður ofbeldi Halldóra Sigríður Sveinsdóttir skrifar Skoðun Ein saga af sextíu þúsund Halldór Ísak Ólafsson skrifar Skoðun Að láta mata sig er svo þægilegt Björn Ólafsson skrifar Skoðun Nýjar reglur um réttindi fólks í ráðningarsambandi Ingvar Sverrisson skrifar Skoðun Ofbeldi í skólum: Áskoranir og leiðir til lausna Soffía Ámundadóttir skrifar Skoðun Bakslag í skoðanafrelsi? Kári Allansson skrifar Skoðun Eplin í andlitshæð Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Bataskólinn – fyrir þig? Guðný Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar Skoðun Boðsferð Landsvirkjunar Stefán Georgsson skrifar Sjá meira
Í fjölmiðlum á síðustu dögum hefur Arnar Ævarsson, fyrrverandi verkefnastjóri ytra mats hjá Reykjavíkurborg vakið athygli fyrir afar hörð ummæli um ástand mats á skólastarfi á Íslandi. Hann fullyrðir að innra og ytra mat sé „algjört fúsk“, að skólakerfið einkennist af „metnaðarleysi og meðvirkni“ og að það ríki „engin fagleg viðmiðun“ í eftirliti með gæðum skólastarfs. Þó vissulega séu veikleikar til staðar í framkvæmd innra og ytra mats, eins og rakið hefur verið í fjölda skýrslna og greininga, eru yfirlýsingar hans illa ígrundaðar og skortir allan faglegan og gagnrýnin rökstuðning. Órökstudd ásökun um meðvirkni skólastjórnenda Arnar heldur því fram að skólastjórnendur séu „meðvirkir“ og geri ekkert til að bæta skólana. Meðvirkni er tilfinningalegt samspil sem lýsir ósjálfstæði og afneitun. Að varpa því yfir á fagstétt án skilgreiningar eða rökstuðnings er ekki sanngjarnt né faglegt. Þessi ásökun er ekkert annað en alhæfing sem hvorki byggist á gögnum né styðst við fræðilegar greiningar. Hann nefnir ekki dæmi um mælanlega hegðun sem sýni meðvirkni, né dregur hann fram gögn sem sýna að skólastjórar hafni umbótum eða faglegri innleiðingu mats. Þvert á móti sýna rannsóknir eins og meistararitgerð undirritaðs (2019) að skólastjórar vilja svo sannarlega taka þátt í umbótum enda þeirra faglega skylda en skortur á stuðningi, tíma og fjármagni hamli því oft. Tilvísanir í ytra mat byggðar á reynslu úr einu sveitarfélagi Arnar gagnrýnir sérstaklega Reykjavíkurborg og gefur í skyn að sú reynsla endurspegli stöðu alls landsins. Það er fræðilega varhugavert svo ekki sé kveðið fastar að orði að yfirfæra niðurstöður eða upplifun úr einu umhverfi á landið í heild. Nálgun hans brýtur gegn grundvallarreglum eigindlegra rannsókna, þar sem samhengi og aðstæður ráða túlkun. Reykjavíkurborg hefur í mörgum tilfellum dregið vagninn í að framkvæma ytra mat á sínum skólum og þannig verið leiðandi í að innleiða umbótamiðað ferli. Í öðrum sveitarfélögum hafa skólastjórar og fræðsluyfirvöld einnig unnið að umbótum með árangursríkri þróun á innra og ytra mati (t.d. í Hafnarfirði og Ísafjarðarbæ) sem sýnir að staðan er mun fjölbreyttari en Arnar gefur til kynna. Rangfærslur um að engin skóli framkvæmi innra mat á réttan hátt Fullyrðing hans um að „enginn skóli framkvæmi innra mat“ á réttan hátt stenst ekki. Þó hægt sé að gagnrýna gæði og dýpt innra mats í sumum skólum, liggja fyrir fjölmargar matsáætlanir sem hafa verið metnar sem faglegar í ytra mati (sjá t.d. ytra mat á Gerðaskóla, Grunnskóla Vestmannaeyja, og Fellaskóla 2021). Innra mat er lögbundið og misvel útfært, en það er einfaldlega röng og ósanngjörn alhæfing að það sé hvergi framkvæmt á réttan hátt. Óvönduð framsetning dregur úr trúverðugleika gagnrýni Lýsingar á skólakerfinu sem „fyrirtæki sem vonar að það endi ekki í blöðunum“ og að matsferlið sé „feluleikur“ eru lýsingar sem byggjast á tilfinningalegum áhrifum en ekki faglegri greiningu. Slík orðræða þjónar fremur dramatískri framsetningu en eflingu umræðu um umbætur. Hún getur grafið undan trausti á kennurum og stjórnendum, og ýtt skólasamfélaginu í vörn frekar en samvinnu. Réttmætar áhyggjur af fjárskorti – en takmarkaður rökstuðningur um afleiðingar Það er rétt að fjárveitingar til ytra mats hafa dregist saman og er það áhyggjuefni. En í stað þess að sýna fram á hvernig þessi samdráttur hefur haft áhrif á tiltekin viðmið, kennsluhætti eða þjónustu við nemendur velur hann að gefa í skyn að „allt kerfið“ sé spillt. Slík ummæli eru ekki bara órökstudd – þau eru hættuleg. Þau kasta rýrð á þúsundir kennara og stjórnenda sem daglega vinna af heilindum að því að veita börnum menntun og stuðning við ótrúlega flóknar aðstæður. Hvers konar faglegt samtal viljum við? Krafa um gagnrýni á menntakerfið er eðlileg og nauðsynleg. En til þess að hún verði uppbyggileg þarf hún m.a. að byggjast á: Raungögnum – ekki tilfinningalegum dómum. Greiningu á fjölbreyttum aðstæðum – ekki eigin reynslu eingöngu. Skýrri aðgreiningu – milli kerfisgalla og einstakra þátta. Tillögum að úrbótum – ekki bara lýsingu á vandanum. Niðurstaða Arnar Ævarsson hefur vakið athygli á mikilvægu máli: skorti á reglubundnu og faglegu ytra mati. Því ber að fagna. En orðræða hans einkennist af dramatískum alhæfingum og lítt rökstuddum ásökunum um meðvirkni, metnaðarleysi og fölsun. Slíkt dregur úr möguleikum til umbóta, grefur undan trausti og veikir umræðuna sem hann sjálfur segist vilja efla. Faglegt samtal þarf að byggjast á málefnalegri gagnrýni en einnig virðingu fyrir þeirri vinnu sem er unnin og því fjölbreytta landslagi sem íslenskir grunnskólar starfa í. Í stað þess að slá fram yfirlýsingum eins og „allt er fúsk“ þá væri áhrifaríkara að byggja upp rökstudda greiningu, styðja við þá sem vilja bæta starf sitt – og skapa þannig raunverulegan hvata til umbóta. Höfundur er fv. skólastjóri og bæjarfulltrúi.
Skoðun Virðing og framkoma í rökræðum um málefni minnihlutahópa Esjar Smári Blær Gunnarsson skrifar
Skoðun Ábyrg umfjöllun um sjálfsvíg – erum við öll ritstjórar? Guðrún Jóna Guðlaugsdóttir,Tómas Kristjánsson skrifar
Skoðun Sanna er rödd félagshyggju, réttlætis og jöfnuðar! Laufey Líndal Ólafsdóttir,Sara Stef. Hildardóttir skrifar