Hvað eiga Ísland, Mósambík og Kongó sameiginlegt? Gunnar Úlfarsson skrifar 5. apríl 2023 07:01 Ísland framleiðir mest af raforku í heimi miðað við íbúafjölda. Framkvæmdastjóri Landverndar birti nýverið grein sem dregur upp dökka mynd af stöðu orkumála á Íslandi. Af skrifunum að dæma mætti telja að um sé að ræða svartan blett á safni „höfðatöluheimsmeta“ Íslands en svo er ekki. Engin önnur þjóð hefur jafn hátt hlutfall endurnýjanlegrar orku. Engin önnur þjóð framleiðir jafn mikið af grænni orku á íbúa. Engin önnur þjóð er jafn nálægt fullum orkuskiptum.[1] Í greininni sem um ræðir er því haldið fram að ábati af íslenskri raforkuframleiðslu sé afar slakur. Nánar tiltekið segir að „samkvæmt úttekt tímaritsins Economist er Ísland með fjórðu verstu verðmætasköpun í heiminum á orkueiningu (verg þjóðarframleiðsla á gígavattstund)“. Út frá því er sú ályktun dregin að mistekist hafi með öllu að tryggja að raforkusalan skili sér í ábata fyrir íslenskt samfélag. En mælikvarði er ekki sama og mælikvarði, eins og ég kem að hér síðar. Framsækni í fyrri tíð að þakka Fullyrðingar Landverndar stangast á við almennt viðurkenndan ávinning af framsækni Íslendinga í orkumálum. Um miðja síðustu öld stefndi í orkuskort á Íslandi en fjárfesting í virkjunum var framþung og kostnaður við aukna orkuöflun hefði reynst okkur um megn. Þá var gripið til þess ráðs að para saman virkjanir við stórnotendur raforku. „Þannig að með sölu á orku til nýrrar stóriðju var bæði hægt að koma á nýjum útflutningsiðnaði og tryggja ódýra raforku fyrir innlendan markað um langa framtíð“ sagði Jóhannes Nordal heitinn, fyrrverandi seðlabankastjóri og stjórnarformaður Landsvirkjunar.[2] Þó svo að orkukrísa hafi valdið ríkjum Evrópu verulegum búsifjum undanfarin tvö ár búum við svo vel á Íslandi að hafa ekki fundið fyrir áhrifunum í hærri rafmagns- eða húshitunarreikningum. Áætla má að íslensk heimili hefðu þurft að greiða um 20 milljörðum meira fyrir hita og rafmagn ef verðþróun hér á landi hefði verið sambærileg við Evrópu.[3] Þennan ávinning eigum við framsækni í fyrri orkuskiptum að þakka. Þá er sú staðreynd ótalin að stóriðjan er ein af fjórum meginstoðum útflutnings Íslands og aflaði um þriðjung útflutningstekna fyrstu 9 mánuði ársins 2022.[4] Samhengislaus samanburður En hvað þá með mælikvarðann sem framkvæmdastjóri Landverndar notar í grein sinni til að rökstyða að við Íslendingar fáum svona lítið út úr allri þessari orku sem við framleiðum? Á vef Bandarísku Orkustofnunarinnar segir að mælikvarðinn orkukræfni (e. energy intensity) mæli hlutfallið milli orkunotkunar og vergrar landsframleiðslu (VLF). Þar segir að mælikvarðinn sé þýðingarlítill þegar litið er á hagkerfi í heild sinni. Þá séu svo einfaldir útreikningar fremur til þess fallnir að kasta ryki í augun á fólki heldur en að varpa ljósi á stöðuna eins og hún raunverulega er.[5] Skoðum nánar hvað veldur. Ísland á það sameiginlegt með þróunarríkjunum Mósambík og Kongó að hafa fremur lágt hlutfall landsframleiðslu á móti orkunotkun. Þetta hafa hagsmunasamtökin Landvernd áður fjallað um. Eftir minni bestu vitund hefur Ísland aldrei áður verið í samanburðarhópi þessara ríkja þegar kemur að verðmætasköpun, hagsæld íbúa eða stefnumarkandi ákvörðunum í orkumálum. Þegar kafað er dýpra í þennan einfalda mælikvarða sést enn betur hvers vegna hann leiðir af sér gallaðan samanburð. Kómoreyjar hafa hæsta hlutfall verðmætasköpunar á orkunotkun, fremst meðal þjóða á þennan mælikvarða. Eyríkið þakkar ekki þennan árangur framsækni í efnahags- eða orkumálum. Þvert á móti er þjóðin meðal fátækari ríkja heims og hafa aðeins um 8% íbúa aðgang að raforku.[6] Ástæðan fyrir því að þjóðin hefur svo hátt hlutfall á þennan mælikvarða, þrátt fyrir sérstaklega litla landsframleiðslu, er að orkunotkun er með því minnsta sem gerist. Kómoreyjar skapa sem sagt mjög lítil verðmæti úr nánast engri orku. Það er ekki árangur sem við stefnum að, ef árangur mætti kalla. Þegar mælikvarðinn er settur í samhengi við landsframleiðslu á íbúa skýrist vandinn. Hann segir lítið sem ekkert til um verðmætasköpun hagkerfis né orkunotkun heldur einskorðast hann við hlutfall stærðanna tveggja. Þegar er komið á daginn er verðmætasköpun á Íslandi er ekki aðeins hærri í Mósambík og Kongó heldur einnig á Kómoreyjum. Hér er auðvitað ekki um nein ný tíðindi að ræða. Engin lausn fólgin í því að flytja vandann annað Það eru fleiri ástæður að baki því að landsframleiðsla á móti orkunotkun er minni á Íslandi en gengur og gerist. Íslenskt hagkerfi er háð hlutfallslega fáum stoðum útflutnings og því gegnir orkusækinn iðnaður veigamiklu hlutverki í gjaldeyrisöflun hagkerfisins. Mikilvægi atvinnugreinarinnar er hlutfallslega meira en í öðrum ríkjum og af þeim sökum mælist orkukræfni íslensks hagkerfis meiri. Þessu orsakasamhengi má ekki snúa á hvolf og halda því fram að vegna mikilvægis greinarinnar skili hún litlu í þjóðarbúið. Þá er enn einn galli mælikvarðans ótalinn en OECD segir að orkukræfni geti lækkað vegna tilfærslu orkufreks iðnaðar á borð við málmframleiðslu til annarra landa. Slík útvistun geti því aukið á umhverfisvandann þegar framleiðslan færist þangað sem hún er óskilvirkari – og óhreinni.[7] Hafa þarf í huga að ál sem framleitt er hérlendis er með um tífalt lægra kolefnisfótspor en það sem framleitt er með kolaorku í Asíu. Með öðrum orðum er til lítils að draga úr losun á einum stað, ef það þýðir að hún verði margföld á öðrum. Þessi varnarorð mætti Landvernd gjarnan taka til sín en þeirra framtíðarsýn í orkuskiptum gerir ráð fyrir því að verulega verði dregið úr vægi stóriðju hér á landi.[8] Umræða um stefnur og ákvarðanir í atvinnu-, umhverfis- og/eða loftlagsmálum á alltaf rétt á sér en hún þarf að vera reist á traustum grunni. Að öllu virtu stenst það enga skoðun að halda því fram að fjárhagslegur ábati af raforkusölu sé sá lægsti í heiminum og mælikvarðinn sem Landvernd leggur því til grundvallar er í besta falli villandi. Höfundur er hagfræðingur Viðskiptaráðs. [1] Skýrsla Viðskiptaþings 2023 [2] https://www.vb.is/frjals-verslun/storidjustefnan-tekist-vel/ [3] Skýrsla Viðskiptaþings 2023 [4] Seðlabanki Íslands [5] Department of Energy [6] Energy Crisis in Africa: the case of Comoros [7] OECD: Energy intensity [8] Stöðuskýrsla um áskoranir í orkumálum Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Orkumál Orkuskipti Mósambík Gunnar Úlfarsson Mest lesið Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson Skoðun Á uppgjör frá TR að koma eldri borgurum á óvart? Björn Snæbjörnsson Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Skoðun Sæluríkið Ísland Einar Helgason skrifar Sjá meira
Ísland framleiðir mest af raforku í heimi miðað við íbúafjölda. Framkvæmdastjóri Landverndar birti nýverið grein sem dregur upp dökka mynd af stöðu orkumála á Íslandi. Af skrifunum að dæma mætti telja að um sé að ræða svartan blett á safni „höfðatöluheimsmeta“ Íslands en svo er ekki. Engin önnur þjóð hefur jafn hátt hlutfall endurnýjanlegrar orku. Engin önnur þjóð framleiðir jafn mikið af grænni orku á íbúa. Engin önnur þjóð er jafn nálægt fullum orkuskiptum.[1] Í greininni sem um ræðir er því haldið fram að ábati af íslenskri raforkuframleiðslu sé afar slakur. Nánar tiltekið segir að „samkvæmt úttekt tímaritsins Economist er Ísland með fjórðu verstu verðmætasköpun í heiminum á orkueiningu (verg þjóðarframleiðsla á gígavattstund)“. Út frá því er sú ályktun dregin að mistekist hafi með öllu að tryggja að raforkusalan skili sér í ábata fyrir íslenskt samfélag. En mælikvarði er ekki sama og mælikvarði, eins og ég kem að hér síðar. Framsækni í fyrri tíð að þakka Fullyrðingar Landverndar stangast á við almennt viðurkenndan ávinning af framsækni Íslendinga í orkumálum. Um miðja síðustu öld stefndi í orkuskort á Íslandi en fjárfesting í virkjunum var framþung og kostnaður við aukna orkuöflun hefði reynst okkur um megn. Þá var gripið til þess ráðs að para saman virkjanir við stórnotendur raforku. „Þannig að með sölu á orku til nýrrar stóriðju var bæði hægt að koma á nýjum útflutningsiðnaði og tryggja ódýra raforku fyrir innlendan markað um langa framtíð“ sagði Jóhannes Nordal heitinn, fyrrverandi seðlabankastjóri og stjórnarformaður Landsvirkjunar.[2] Þó svo að orkukrísa hafi valdið ríkjum Evrópu verulegum búsifjum undanfarin tvö ár búum við svo vel á Íslandi að hafa ekki fundið fyrir áhrifunum í hærri rafmagns- eða húshitunarreikningum. Áætla má að íslensk heimili hefðu þurft að greiða um 20 milljörðum meira fyrir hita og rafmagn ef verðþróun hér á landi hefði verið sambærileg við Evrópu.[3] Þennan ávinning eigum við framsækni í fyrri orkuskiptum að þakka. Þá er sú staðreynd ótalin að stóriðjan er ein af fjórum meginstoðum útflutnings Íslands og aflaði um þriðjung útflutningstekna fyrstu 9 mánuði ársins 2022.[4] Samhengislaus samanburður En hvað þá með mælikvarðann sem framkvæmdastjóri Landverndar notar í grein sinni til að rökstyða að við Íslendingar fáum svona lítið út úr allri þessari orku sem við framleiðum? Á vef Bandarísku Orkustofnunarinnar segir að mælikvarðinn orkukræfni (e. energy intensity) mæli hlutfallið milli orkunotkunar og vergrar landsframleiðslu (VLF). Þar segir að mælikvarðinn sé þýðingarlítill þegar litið er á hagkerfi í heild sinni. Þá séu svo einfaldir útreikningar fremur til þess fallnir að kasta ryki í augun á fólki heldur en að varpa ljósi á stöðuna eins og hún raunverulega er.[5] Skoðum nánar hvað veldur. Ísland á það sameiginlegt með þróunarríkjunum Mósambík og Kongó að hafa fremur lágt hlutfall landsframleiðslu á móti orkunotkun. Þetta hafa hagsmunasamtökin Landvernd áður fjallað um. Eftir minni bestu vitund hefur Ísland aldrei áður verið í samanburðarhópi þessara ríkja þegar kemur að verðmætasköpun, hagsæld íbúa eða stefnumarkandi ákvörðunum í orkumálum. Þegar kafað er dýpra í þennan einfalda mælikvarða sést enn betur hvers vegna hann leiðir af sér gallaðan samanburð. Kómoreyjar hafa hæsta hlutfall verðmætasköpunar á orkunotkun, fremst meðal þjóða á þennan mælikvarða. Eyríkið þakkar ekki þennan árangur framsækni í efnahags- eða orkumálum. Þvert á móti er þjóðin meðal fátækari ríkja heims og hafa aðeins um 8% íbúa aðgang að raforku.[6] Ástæðan fyrir því að þjóðin hefur svo hátt hlutfall á þennan mælikvarða, þrátt fyrir sérstaklega litla landsframleiðslu, er að orkunotkun er með því minnsta sem gerist. Kómoreyjar skapa sem sagt mjög lítil verðmæti úr nánast engri orku. Það er ekki árangur sem við stefnum að, ef árangur mætti kalla. Þegar mælikvarðinn er settur í samhengi við landsframleiðslu á íbúa skýrist vandinn. Hann segir lítið sem ekkert til um verðmætasköpun hagkerfis né orkunotkun heldur einskorðast hann við hlutfall stærðanna tveggja. Þegar er komið á daginn er verðmætasköpun á Íslandi er ekki aðeins hærri í Mósambík og Kongó heldur einnig á Kómoreyjum. Hér er auðvitað ekki um nein ný tíðindi að ræða. Engin lausn fólgin í því að flytja vandann annað Það eru fleiri ástæður að baki því að landsframleiðsla á móti orkunotkun er minni á Íslandi en gengur og gerist. Íslenskt hagkerfi er háð hlutfallslega fáum stoðum útflutnings og því gegnir orkusækinn iðnaður veigamiklu hlutverki í gjaldeyrisöflun hagkerfisins. Mikilvægi atvinnugreinarinnar er hlutfallslega meira en í öðrum ríkjum og af þeim sökum mælist orkukræfni íslensks hagkerfis meiri. Þessu orsakasamhengi má ekki snúa á hvolf og halda því fram að vegna mikilvægis greinarinnar skili hún litlu í þjóðarbúið. Þá er enn einn galli mælikvarðans ótalinn en OECD segir að orkukræfni geti lækkað vegna tilfærslu orkufreks iðnaðar á borð við málmframleiðslu til annarra landa. Slík útvistun geti því aukið á umhverfisvandann þegar framleiðslan færist þangað sem hún er óskilvirkari – og óhreinni.[7] Hafa þarf í huga að ál sem framleitt er hérlendis er með um tífalt lægra kolefnisfótspor en það sem framleitt er með kolaorku í Asíu. Með öðrum orðum er til lítils að draga úr losun á einum stað, ef það þýðir að hún verði margföld á öðrum. Þessi varnarorð mætti Landvernd gjarnan taka til sín en þeirra framtíðarsýn í orkuskiptum gerir ráð fyrir því að verulega verði dregið úr vægi stóriðju hér á landi.[8] Umræða um stefnur og ákvarðanir í atvinnu-, umhverfis- og/eða loftlagsmálum á alltaf rétt á sér en hún þarf að vera reist á traustum grunni. Að öllu virtu stenst það enga skoðun að halda því fram að fjárhagslegur ábati af raforkusölu sé sá lægsti í heiminum og mælikvarðinn sem Landvernd leggur því til grundvallar er í besta falli villandi. Höfundur er hagfræðingur Viðskiptaráðs. [1] Skýrsla Viðskiptaþings 2023 [2] https://www.vb.is/frjals-verslun/storidjustefnan-tekist-vel/ [3] Skýrsla Viðskiptaþings 2023 [4] Seðlabanki Íslands [5] Department of Energy [6] Energy Crisis in Africa: the case of Comoros [7] OECD: Energy intensity [8] Stöðuskýrsla um áskoranir í orkumálum
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun