Hvernig kennum við gagnrýna hugsun? – Umræða sem þarf að halda áfram Guðmundur Björnsson skrifar 9. mars 2025 14:01 Ég átti nú alveg von á að grein sem ég skrifaði nýlega myndi vekja einhver viðbrögð, en ég bjóst ekki við því hve sterk þau yrðu. Í greininni fjallaði ég um samtal sem ég átti við 15 ára ungling sem átti í erfiðleikum með að skilja hugtakið rök þegar hann fékk það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Ég velti upp spurningunni: Er gagnrýnin hugsun nægilega vel kennd í skólakerfinu? Viðbrögðin létu ekki á sér standa. Sumir tóku undir með mér og töldu þetta áhugaverða spurningu, en aðrir túlkuðu greinina sem ómaklega gagnrýni á kennara, alhæfingu um skólakerfið eða jafnvel pólitíska árás á menntastofnanir. Það er augljóst að þessi umræða vakti sterk viðbrögð – og í stað þess að fara í vörn vil ég nýta tækifærið til að kafa aðeins dýpra og ræða hvernig við getum í raun bætt kennslu í rökhugsun og rökræðu. Hver ber ábyrgð á kennslu í rökhugsun? Ein algengasta gagnrýnin sem ég fékk var að ég væri að alhæfa út frá einu dæmi – að byggja alla umfjöllun mína á samtali við einn nemanda. Þetta er réttmæt athugasemd, en það var aldrei ætlun mín að setja fram grein sem væri byggð á vísindalegri rannsókn. Ég ætlaði einfaldlega að varpa ljósi á stærri spurningu: Ef nemandi á erfitt með að skilja hugtök eins og rök, hvað segir það okkur um kennslu í rökhugsun? Er það merki um að kennarar séu ekki að vinna vinnuna sína? Eða gæti verið að kerfið sjálft gefi þeim ekki nægan tíma og svigrúm til að vinna með þessi hugtök? Eða er þetta jafnvel stærra samfélagslegt vandamál – að samfélagið allt þurfi að leggja meiri áherslu á rökræðu og gagnrýna hugsun? Ég tel að vandinn sé flóknari en svo að hægt sé að benda á einn sökudólg. Það eru ekki bara kennarar sem bera ábyrgð á því að ungmenni læri að hugsa gagnrýnið – samfélagið í heild sinni þarf að stuðla að því að ungt fólk læri að rökræða, efast og rökstyðja skoðanir sínar. Er nóg svigrúm til rökræðu í skólum? Ein athyglisverðasta gagnrýnin sem ég fékk var sú að stærð bekkja og skólakerfið almennt geri það að verkum að nemendur fái ekki nægilegt rými til að æfa sig í rökræðu. „Í allt of stórum hópum skapast ekki nógu gott traust til að æfa sig í rökræðu.“ „Ef nemendur fá ekki rými til að ræða og efast, hvernig eiga þeir þá að læra rökhugsun?“ Ég vil trúa því að íslenskir kennarar leggi sig fram við að kenna rökfærslu og rökræðu, en án nægilegs tíma og rýmis til að æfa sig er spurning hvort nemendur geti náð fullum tökum á þessari færni. Er tjáningarfrelsi í skólum takmarkað? Eitt það óvæntasta sem kom upp í umræðunni var sú skoðun að rými fyrir frjálsa rökræðu væri takmarkað í skólum – jafnvel vegna skoðanakúgunar. „Hvernig má búast við góðri kennslu í rökhugsun þegar augljós skoðanakúgun á sér stað innan skólanna?“ „Kennarar þora ekki að segja skoðanir sínar – hvernig geta þeir þá kennt rökræðu?“ „Óvíða er stunduð tilgangslausari skoðanakúgun en hjá menntastofnunum þessa lands.“ Ég viðurkenni að þetta kom mér á óvart. Ég hafði ekki sett þessa spurningu fram í upprunalegu greininni, en hún er algjörlega gild og verðskuldar frekari umræðu. Er skólakerfið nægilega opið fyrir fjölbreyttum skoðunum? Er verið að vísa í að ákveðnar skoðanir séu ekki velkomnar í umræðu innan skólakerfisins? Eða eru þetta vangaveltur um að skólakerfið sé almennt ekki opið fyrir gagnrýni? Er tjáningarfrelsi takmarkað innan menntakerfisins eða er þetta einfaldlega eðlilegt samspil tjáningarfrelsis og ábyrgðar? Ég hef ekki svar við þessum spurningum – en mér finnst þær mikilvægar og ég tel að þær eigi skilið ítarlegri greiningu. Ég vildi gjarnan heyra frá kennurum og nemendum um þetta. Kennum við börnum okkar að efast? Eitt af lykilmarkmiðum góðrar menntunar er að kenna börnum að spyrja spurninga, að efast og að greina hvað er satt og hvað er ekki satt. Sumir þátttakendur í umræðunni bentu á að það sé ekki bara skólinn sem beri ábyrgð á því að kenna gagnrýna hugsun – heldur líka heimilið og samfélagið allt. „Hvað segir þetta um foreldra?“ „Börn rökræða frá því þau byrja að tala. Ef þau þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt er það þá ekki frekar uppeldisvandamál?“ Ég er sammála því að rökhugsun eigi ekki einungis að vera kennd í skólum – hún þarf einnig að vera órjúfanlegur hluti af menningu okkar og uppeldi. Hvert förum við héðan? Þessi umræða hefur sýnt mér að fólk hefur sterkar skoðanir á kennslu í rökhugsun og að við þurfum að kafa dýpra í hvernig gagnrýnin hugsun er kennd og hvað hindrar hana í íslensku samfélagi. Þetta eru spurningar sem mig langar að halda áfram að ræða: Hvernig tryggjum við að skólakerfið gefi nægt svigrúm fyrir rökræðu og röksemdafærslu? Hver er ábyrgð samfélagsins og heimilanna í því að kenna börnum gagnrýna hugsun? Er skólakerfið okkar nægilega opið fyrir fjölbreyttum sjónarmiðum? Er nægt rými fyrir opna og frjálsa rökræðu innan menntakerfisins? Hvernig getum við bætt kennslu í rökræðu og rökhugsun? Ég skora á kennara, foreldra og nemendur að leggja sitt af mörkum til að skapa rými fyrir rökræðu. Gagnrýnin hugsun er lykilhæfni framtíðarinnar – hvernig tryggjum við að hún sé kennd rétt? Gagnrýnin hugsun er ekki bara mikilvæg færni – hún er undirstaða upplýsts samfélags. Ef við viljum byggja framtíð þar sem fólk getur greint á milli staðreynda og rangfærslna, þarf að tryggja að allir fái tækifæri til að þjálfa þessa hæfni í skóla, fjölskyldu og samfélagi. Við getum ekki tekið gagnrýna hugsun sem sjálfsagðan hlut – við verðum að hlúa að henni. Hvernig tryggjum við að hún verði raunverulegur hluti af menntun og umræðu í samfélaginu? Við skulum halda áfram þessari mikilvægu umræðu og vinna saman að lausnum! Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við Háskóla Íslands Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Háskólar Skóla- og menntamál Guðmundur Björnsson Tengdar fréttir Þegar nemendur skilja ekki grundvallarhugtök: Hvað segir það um kennsluna? Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. 8. mars 2025 16:01 Mest lesið Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson Skoðun Forstjórinn stígur fram Örn Pálsson Skoðun Lífsgæði íbúa Mosfellsbæjar skert Regína Ásvaldsdóttir Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson Skoðun Tilvera okkar er undarlegt ferðalag Hópur meðlima No Borders Skoðun Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Nennið þið plís blessaða ríkisstjórn! Derek T. Allen Skoðun Skoðun Skoðun Karlar, piltar og strákar Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar Skoðun Nennið þið plís blessaða ríkisstjórn! Derek T. Allen skrifar Skoðun Ertu klár? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Kengúrur eða Þorskar: Hver forritar framtíð Íslands? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Forstjórinn stígur fram Örn Pálsson skrifar Skoðun Lífsgæði íbúa Mosfellsbæjar skert Regína Ásvaldsdóttir skrifar Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Tilvera okkar er undarlegt ferðalag Hópur meðlima No Borders skrifar Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Það að þrá börn eða ekki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tímanna tákn? Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson skrifar Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson skrifar Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og traust á raforkumarkaði Einar S Einarsson skrifar Skoðun Ef þetta er rétt – hvað er þá rangt? Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta MG? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sjúkraþyrlu sem allra fyrst, kerfi sem veitir lífsbjörg Gunnar Svanur Einarsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson skrifar Skoðun Bylting, bóla, bölvun - bull? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Ákall Valdimar Júlíusson skrifar Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Jafnlaunabarnið og baðvatnið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Sjá meira
Ég átti nú alveg von á að grein sem ég skrifaði nýlega myndi vekja einhver viðbrögð, en ég bjóst ekki við því hve sterk þau yrðu. Í greininni fjallaði ég um samtal sem ég átti við 15 ára ungling sem átti í erfiðleikum með að skilja hugtakið rök þegar hann fékk það verkefni að skrifa rökfærsluritgerð. Ég velti upp spurningunni: Er gagnrýnin hugsun nægilega vel kennd í skólakerfinu? Viðbrögðin létu ekki á sér standa. Sumir tóku undir með mér og töldu þetta áhugaverða spurningu, en aðrir túlkuðu greinina sem ómaklega gagnrýni á kennara, alhæfingu um skólakerfið eða jafnvel pólitíska árás á menntastofnanir. Það er augljóst að þessi umræða vakti sterk viðbrögð – og í stað þess að fara í vörn vil ég nýta tækifærið til að kafa aðeins dýpra og ræða hvernig við getum í raun bætt kennslu í rökhugsun og rökræðu. Hver ber ábyrgð á kennslu í rökhugsun? Ein algengasta gagnrýnin sem ég fékk var að ég væri að alhæfa út frá einu dæmi – að byggja alla umfjöllun mína á samtali við einn nemanda. Þetta er réttmæt athugasemd, en það var aldrei ætlun mín að setja fram grein sem væri byggð á vísindalegri rannsókn. Ég ætlaði einfaldlega að varpa ljósi á stærri spurningu: Ef nemandi á erfitt með að skilja hugtök eins og rök, hvað segir það okkur um kennslu í rökhugsun? Er það merki um að kennarar séu ekki að vinna vinnuna sína? Eða gæti verið að kerfið sjálft gefi þeim ekki nægan tíma og svigrúm til að vinna með þessi hugtök? Eða er þetta jafnvel stærra samfélagslegt vandamál – að samfélagið allt þurfi að leggja meiri áherslu á rökræðu og gagnrýna hugsun? Ég tel að vandinn sé flóknari en svo að hægt sé að benda á einn sökudólg. Það eru ekki bara kennarar sem bera ábyrgð á því að ungmenni læri að hugsa gagnrýnið – samfélagið í heild sinni þarf að stuðla að því að ungt fólk læri að rökræða, efast og rökstyðja skoðanir sínar. Er nóg svigrúm til rökræðu í skólum? Ein athyglisverðasta gagnrýnin sem ég fékk var sú að stærð bekkja og skólakerfið almennt geri það að verkum að nemendur fái ekki nægilegt rými til að æfa sig í rökræðu. „Í allt of stórum hópum skapast ekki nógu gott traust til að æfa sig í rökræðu.“ „Ef nemendur fá ekki rými til að ræða og efast, hvernig eiga þeir þá að læra rökhugsun?“ Ég vil trúa því að íslenskir kennarar leggi sig fram við að kenna rökfærslu og rökræðu, en án nægilegs tíma og rýmis til að æfa sig er spurning hvort nemendur geti náð fullum tökum á þessari færni. Er tjáningarfrelsi í skólum takmarkað? Eitt það óvæntasta sem kom upp í umræðunni var sú skoðun að rými fyrir frjálsa rökræðu væri takmarkað í skólum – jafnvel vegna skoðanakúgunar. „Hvernig má búast við góðri kennslu í rökhugsun þegar augljós skoðanakúgun á sér stað innan skólanna?“ „Kennarar þora ekki að segja skoðanir sínar – hvernig geta þeir þá kennt rökræðu?“ „Óvíða er stunduð tilgangslausari skoðanakúgun en hjá menntastofnunum þessa lands.“ Ég viðurkenni að þetta kom mér á óvart. Ég hafði ekki sett þessa spurningu fram í upprunalegu greininni, en hún er algjörlega gild og verðskuldar frekari umræðu. Er skólakerfið nægilega opið fyrir fjölbreyttum skoðunum? Er verið að vísa í að ákveðnar skoðanir séu ekki velkomnar í umræðu innan skólakerfisins? Eða eru þetta vangaveltur um að skólakerfið sé almennt ekki opið fyrir gagnrýni? Er tjáningarfrelsi takmarkað innan menntakerfisins eða er þetta einfaldlega eðlilegt samspil tjáningarfrelsis og ábyrgðar? Ég hef ekki svar við þessum spurningum – en mér finnst þær mikilvægar og ég tel að þær eigi skilið ítarlegri greiningu. Ég vildi gjarnan heyra frá kennurum og nemendum um þetta. Kennum við börnum okkar að efast? Eitt af lykilmarkmiðum góðrar menntunar er að kenna börnum að spyrja spurninga, að efast og að greina hvað er satt og hvað er ekki satt. Sumir þátttakendur í umræðunni bentu á að það sé ekki bara skólinn sem beri ábyrgð á því að kenna gagnrýna hugsun – heldur líka heimilið og samfélagið allt. „Hvað segir þetta um foreldra?“ „Börn rökræða frá því þau byrja að tala. Ef þau þurfa aldrei að rökstyðja mál sitt er það þá ekki frekar uppeldisvandamál?“ Ég er sammála því að rökhugsun eigi ekki einungis að vera kennd í skólum – hún þarf einnig að vera órjúfanlegur hluti af menningu okkar og uppeldi. Hvert förum við héðan? Þessi umræða hefur sýnt mér að fólk hefur sterkar skoðanir á kennslu í rökhugsun og að við þurfum að kafa dýpra í hvernig gagnrýnin hugsun er kennd og hvað hindrar hana í íslensku samfélagi. Þetta eru spurningar sem mig langar að halda áfram að ræða: Hvernig tryggjum við að skólakerfið gefi nægt svigrúm fyrir rökræðu og röksemdafærslu? Hver er ábyrgð samfélagsins og heimilanna í því að kenna börnum gagnrýna hugsun? Er skólakerfið okkar nægilega opið fyrir fjölbreyttum sjónarmiðum? Er nægt rými fyrir opna og frjálsa rökræðu innan menntakerfisins? Hvernig getum við bætt kennslu í rökræðu og rökhugsun? Ég skora á kennara, foreldra og nemendur að leggja sitt af mörkum til að skapa rými fyrir rökræðu. Gagnrýnin hugsun er lykilhæfni framtíðarinnar – hvernig tryggjum við að hún sé kennd rétt? Gagnrýnin hugsun er ekki bara mikilvæg færni – hún er undirstaða upplýsts samfélags. Ef við viljum byggja framtíð þar sem fólk getur greint á milli staðreynda og rangfærslna, þarf að tryggja að allir fái tækifæri til að þjálfa þessa hæfni í skóla, fjölskyldu og samfélagi. Við getum ekki tekið gagnrýna hugsun sem sjálfsagðan hlut – við verðum að hlúa að henni. Hvernig tryggjum við að hún verði raunverulegur hluti af menntun og umræðu í samfélaginu? Við skulum halda áfram þessari mikilvægu umræðu og vinna saman að lausnum! Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við Háskóla Íslands
Þegar nemendur skilja ekki grundvallarhugtök: Hvað segir það um kennsluna? Nýlega átti ég athyglisvert samtal um skólastarf, sem vakti mig til umhugsunar um hvernig við kennum ungmennum rökhugsun og gagnrýna hugsun. 8. mars 2025 16:01
Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun
Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar
Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar
Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar
Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun