Mikilvægt að huga að hreysti hugans til að sporna við heilabilun

Talið er að um þrjú hundruð einstaklingar greinist með heilabilun hér á landi á hverju ári. Sjúkdómurinn er ógnvekjandi og hefur mikil áhrif á líf þeirra sem með hann greinast. María Kristín Jónsdóttir taugasálfræðingur segir mikilvægt að efla hreysti hugans til þess að minnka líkurnar á því að fá heilabilun. Með aukinni heilahreysti sé hægt að draga úr líkum á heilabilun.

„Við erum að þjálfa heilann alla ævi, því alla ævi lærum við eitthvað nýtt. Við getum breytt heilanum og myndað nýjar taugafrumur á fullorðinsaldri en lengi vel héldu menn að það væri alls ekki hægt, heilinn væri fullmyndaður á einhverjum tilteknum aldri og svo sætum við uppi með hann. Það er líklegt að þetta hafi svo mótað dálítið afstöðu manna til þess hvernig þeir mættu ellinni, minnistapi og sjúkdómum á borð við heilabilun,“ segir María.

„Það er vel þekkt að oft finnast Alzheimer-breytingar í heila fólks eftir andlátið án þess að það hafi greinst með sjúkdóminn í lifanda lífi eða haft einkenni um hann. Þannig virðist viðnám fólks gegn þessum breytingum í heila mismikið. Sumir hafa mikið viðnám, aðrir lítið eða minna,“ bætir hún við.

Engar skyndilausnir eru til sem fyrirbyggja það að fólk fái heilabilun og mælir María gegn því að fólk falli fyrir slíkum lausnum til dæmis í formi bætiefna. Hún segir fólk geta unnið sér í haginn í gegnum lífið með heilbrigðum lífsstíl og menntun svo dæmi séu tekin. „Með þessu aukum við líkurnar á því að þegar sjúkdómurinn byrjar þá stöndumst við áhlaup hans betur og einkennum seinkar en ef við hefðum öðruvísi heila og værum við slæma almenna heilsu.“

Þegar María er spurð að því hvernig þjálfa megi heilann segir hún margt koma til greina. „Mikilvægt er að huga vel að almennri hreysti og hreyfingu, til dæmis að passa blóðþrýsting og annað slíkt, og samskiptum við annað fólk, góðum svefni og næringu og að koma í veg fyrir of mikla streitu og andlega vanlíðan. Allt sem stuðlar að almennri hreysti og vellíðan er gott fyrir heilann. En auðvitað er mikilvægt að örva hugann og það er hægt að gera á svo margan hátt. Með samskiptum við aðra, lestri, læra eitthvað nýtt, handavinnu, smíðum, spilamennsku, og svo framvegis.“

María segir einnig að mikilvægt sé að hafa fjölbreytni í því sem fólk tekur sér fyrir hendur eigi það að minnka líkurnar á heilabilun. „Það er varasamt að hugsa bara um að þjálfa heilann til að seinka þróun heilabilunar eða líta á heilann sem eitthvert einangrað fyrirbæri. Heilbrigður heili fæst meðal annars með heilbrigðu líferni, almennri hreysti, góðri menntun, fjölbreyttri örvun í daglegu lífi og félagsskap við annað fólk. Og þarna erum við að horfa á allt æviskeiðið. Lausnin er sem sagt ekki að sitja í sama horninu heima við og leysa sams konar sudoku-þrautir dag eftir dag.“

Menntun á unga aldri og félagsleg virkni góð forvörn gegn heilabilun

Að greinast með heilabilun getur verið mikið áfall. Erfitt getur verið að horfast í augu við sjúkdóminn og þær breytingar sem honum fylgja. Jón G. Snædal, yfirlæknir í öldrunarlækningum á Landspítalanum, segir hægt að tileinka sér ákveðna þætti til þess að hægja á sjúkdómseinkennum.

„Það skiptir töluvert miklu máli að viðhafa virkni. Virknin þarf að vera bæði andleg og líkamleg og sú andlega þarf að vera fjölbreytt. Hún þarf að fela í sér samskipti við annað fólk og fjölbreytt verkefni. ekki vera einhæf heldur vinna gegn vanvirkni. Vanvirkni heilu dagana dregur úr lífsgæðum og í raun og veru getur hraðað ferlinu,“ segir Jón.

Hann segir enga eina leið liggja að því að fyrirbyggja heilabilun en að ýmsar aðgerðir geti dregið úr líkunum á því að fólk fái sjúkdóminn á efri árum. „Það er fyrst og fremst að fólk sinni heilsu sinni vel. Áhættuþættirnir eru þeir sömu og fyrir hjarta- og æðasjúkdóma sem flestir þekkja vel, hreyfing og hollt mataræði. Það er það sem skiptir mestu máli en það sem er sérstakt þegar kemur að heilabilun er tvennt. Menntunarstig og vinna gegn félagslegri einangrun,“ segir Jón.

„Góð menntun á unga aldri virðist draga úr líkum á heilabilun svo það að vinna gegn brottfalli úr skólum og sjá til þess að börn fái góða menntun hefur í raun og veru forvarnaráhrif, en náttúrulega dálítið löngu síðar. Svo er hitt sem skiptir máli þegar fólk er orðið eldra, það er að vinna gegn félagslegri einangrun. Félagsleg einangrun er áhættuþáttur fyrir sjúkdóma af þessu tagi,“ bætir hann við.

Aðspurður um helstu orsakir heilabilunar segir Jón að orsakirnar séu ekki að öllu leyti þekktar og að í mörgum tilvikum komi sjúkdómurinn öllum að óvörum líkt og skrattinn úr sauðarleggnum.

„Í fyrsta lagi ber að nefna aldur og í öðru lagi erfðir. Þetta eru tveir áhættuþættir sem fólk fær auðvitað engu ráðið um og þeir eru orsökin í tveimur þriðju hluta tilfella. Einn þriðji er hins vegar þeir þættir sem hægt er að hafa áhrif á svo sem heilsa, mataræði, menntun og félagsleg virkni,“ segir Jón að lokum.

Aðstandendur gegna stóru hlutverki

Þegar einstaklingur greinist með heilabilun hefur það í för með sér breytingar sem ekki einungis hafa áhrif á hann sjálfan heldur einnig á aðstandendur. Erfitt getur reynst að sætta sig við sjúkdóminn og þær breytingar sem honum fylgja og vilja aðstandendur í mörgum tilvikum létta undir með þeim sem greinst hefur.

Vilborg Gunnarsdóttir, framkvæmdastjóri Alzheimersamtakanna á Íslandi, segir mikilvægt að þekkja bæði sjúkdóminn og fyrstu einkenni hans vel til að létta undir með þeim sem greinst hafa. „Okkar heilræði er að reyna að stuðla að því á fyrstu stigum sjúkdómsins að líf þess veika verði sem innihaldsríkast og líkast því sem það var áður. Mikilvægt er að ræða saman opinskátt um sjúkdóminn og hlusta á hvað einstaklingurinn sjálfur vill þegar kemur að þjónustu. Þá er gott að forðast allar meiriháttar breytingar og aðstæður sem geta valdið þeim veika óróleika eða óöryggi,“ segir Vilborg.

Hún hefur unnið mikið með aðstandendum heilabilaðra og leggja samtökin mikið upp úr því að hlúa að þeim sem og þeim sem eru greindir með sjúkdóminn. Vilborg gefur lesendum í þessum aðstæðum góð ráð. „Því miður verður það oft svo að það að annast ástvin með heilabilunarsjúkdóm reynir mjög mikið á. Við ráðleggjum aðstandendum að gleyma ekki að hugsa um sjálfa sig líka og leita sér aðstoðar til dæmis innan fjölskyldunnar þannig að ábyrgðin hvíli á fleirum. Aðstandendum býðst ráðgjöf og jafningjastuðningur hjá sérfræðingum Alzheimersamtakanna en það hefur hjálpað mjög mörgum að finna stuðning frá öðrum í sömu sporum.“

Mikilvægt er að þeir sem greinast með heilabilun séu meðvitaðir um það sem koma skal og afli sér upplýsinga um sjúkdóminn. „Þeir sem greinast ættu að byrja á að lesa sem mest og kynna sér sem mest um sjúkdóminn. Gott ráð er að byrja strax að ræða opinskátt um stöðuna við sína nánustu, samstarfsmenn og vini. Þeir sem farið hafa þá leið að segja sem flestum frá því hvernig komið er, segja að það hafi hjálpað þeim mikið og þeir fundið fyrir stuðningi frá nærumhverfinu,“ segir Vilborg.

„Gott er líka að byrja að kynna sér hvaða þjónusta er í boði. Þegar sjúkdómurinn er kominn á ákveðið stig eru sérhæfðar dagþjálfanir mjög gott úrræði þar sem virknin er Við ráðleggjum aðstandendum að gleyma ekki að hugsa um sjálfa sig líka mikil og hefur verið sýnt fram á að slík þjálfun hægir á sjúkdómnum. Þar er líka í boði mikill stuðningur fyrir aðstandendur. Þegar lengra líður getur verið skynsamlegt að setja niður hvernig viðkomandi vill haga til dæmis sínum fjármálum eða meðferð við lífslok tímanlega á meðan hann er fær um að taka slíkar ákvarðanir, “ bætir hún við.

Alzheimersamtökin vinna ýmislegt starf sem tengist sjúkdómnum og eru forvarnir stór þáttur í starfinu. „Það sem við gerum sem samtök í forvarnarskyni er að veita mikla fræðslu, bæði til aðstandenda, sjúklinganna sjálfra og heilbrigðisstarfsfólks. Vitundarvakning almennings er sérstaklega mikilvæg núna þar sem líkur eru á að fjöldi þeirra sem greinast á næstunni margfaldist. Ástæðan er fyrst og fremst að á næstu árum fjölgar mjög í aldurshópnum eldri en 65 ára en þótt minnissjúkdómar séu ekki öldrunarsjúkdómar aukast líkur á að fá sjúkdóminn með aldrinum.“